ताजिकिस्तानको जेर्वसान उपत्यकामा १ लाख ५० हजार वर्ष पुरानो शहर फेला परेको छ। हालैको उत्खननका क्रममा, अन्वेषकहरूले यो १ लाख ५० हजार वर्ष पुरानो पुरातात्विक स्थल फेला पारे, जसले यस क्षेत्रमा प्रारम्भिक मानव बस्ती र जीवनशैलीको बारेमा नयाँ जानकारी प्रदान गर्दछ। जेरुसेलमको हिब्रू विश्वविद्यालय र ताजिकिस्तानको नेशनल एकाडेमी अफ साइन्सेसका पुरातत्वविद्हरूको टोलीले यो बहु-स्तरीय पुरातात्विक स्थल पत्ता लगाएको छ। सोइ हावाजाक नामक साइटले प्रारम्भिक मानवहरूको बसाइसराइ र विकासको बारेमा महत्त्वपूर्ण प्रमाणहरू फेला पारेको छ। हिब्रू विश्वविद्यालयको पुरातत्व संस्थानका प्रोफेसर योसी जेइडनर र ताजिकिस्तानको नेशनल एकेडेमी अफ साइन्सेसका डा सरोफ कुर्बानोभको टोलीले ढुङ्गाका औजार, जनावरको हड्डी र पुरातन वनस्पतिको विशाल एर्रे पत्ता लगाएको छ, साइटेक डेली रिपोर्ट गर्छ। यी सबै आविष्कारहरू २० हजार देखि १ लाख ५० हजार वर्ष पहिलेका हुन्।

प्रोफेसर जेइडनरले गर्वसन उपत्यका मुख्यतया मध्य युगमा सिल्क रोडको रूपमा चिनिन्थ्यो भनेर औंल्याए। यो भन्दा धेरै पहिले, अर्थात् १ लाख ५० हजार वर्ष पहिलेसम्म यो मानव विस्तारको मार्ग थियो। यस क्षेत्रले यस क्षेत्रमा सह-अस्तित्वमा रहेका आधुनिक होमो सेपियन्स, निएन्डरथल, डेनिसोभान्स जस्ता मानव प्रजातिका लागि बसाइँसराइ मार्गको रूपमा काम गरेको हुनसक्छ। उनले भने, ‘हाम्रो अनुसन्धानको उद्देश्य यी भागमा बस्ने मानिसहरु को थिए र उनीहरु कसरी बाँचेका थिए भन्ने पत्ता लगाउनु हो।‘ पुरातत्व टोलीले सोई हावाजाकमा तीनवटा क्षेत्र उत्खनन गर्‍यो, जसले मानव गतिविधिको तहहरू पत्ता लगाएको थियो। यी राम्ररी संरक्षित अवशेषहरूले पुरातन मौसम र पर्यावरणको बारेमा महत्त्वपूर्ण जानकारी प्रदान गर्दछ। तिनीहरूले मानव अवशेषहरू पत्ता लगाउने क्षमता पनि प्रदान गर्दछ जसले यस क्षेत्रमा बसोबास गर्ने मानव प्रजातिहरू पहिचान गर्नसक्छ। प्रोफेसर जेइडनरले भने, ‘यो खोजले मानव विकास र माइग्रेसनको अध्ययनमा व्यापक प्रभाव पारेको छ। यसले हामीलाई विशेष गरी प्राचीन मानव समूहहरूले कसरी एकअर्कासँग अन्तरक्रिया गरेको हुनसक्छ भनेर बुझ्न मद्दत गर्नेछ।‘ सोइ हवाजाकले मध्य एसियाको पहाडी कोरिडोरमा मानव जनसंख्याका लागि ठूलो संक्रमण बिन्दुको रूपमा काम गरेको हुनसक्छ, जसले मानिसहरूलाई विशाल क्षेत्रहरूमा पुग्न अनुमति दिएको अनुसन्धान टोलीको विश्वास छ। जेइडनरले सोई हावाजाकमा उत्खनन आगामी वर्षहरूमा जारी रहने बताए। यसले गहिरो तहहरू अन्वेषण गर्न र गहिरो विश्लेषण संचालन गर्न मद्दत गर्नेछ। यो अनुसन्धानले मध्य एसियामा मानव विकासका बारेमा हाम्रो बुझाइ बढाउने अपेक्षा गरिएको छ, त्यसैले आगामी दिनमा पनि यसमा ध्यान दिने उनले बताए।