निलगाई भारतमा पाइने जनावर हो। यसको नाम शरीरको रंग, आकार आदिमा मेल खाँदैन। मृग वर्गको यो जनावर भारतीय मृग हो। कहिले घोडा जस्तो देखिन्छ त कहिले हिरण जस्तो देखिन्छ। कहिलेकाहीँ केहि चीजहरू गाईसँग मिल्दोजुल्दो हुन्छन्, तर महत्त्वपूर्ण कुरा यो हो कि सबै निलगायीहरू समान हुँदैनन्। निलगाई एक भारतीय जनावर हो जुन मृग वर्गमा पर्दछ। यसको नाम सुनेर मात्रै यसको बारेमा अनुमान लगाउन सकिदैन किनकी यो कतै गाई जस्तो देखिदैन, न त यो सधैं नीलो देखिन्छ। सामान्य मृग भन्दा अलि अग्लो भएको यो जनावर घोडाको उचाईको भएपनि यसको शरीरको संरचना घोडाको जस्तो सन्तुलित छैन। अन्य मृगको तुलनामा यो तिब्र गतिमा दौडन नसक्ने भएकाले बाघ, चितुवा आदि जनावरलाई शिकार गर्न सजिलो हुन्छ। निलगाई निलो हुनुको सम्बन्ध पनि सही होइन किनकी महिलाको रङ कहिल्यै नीलो हुदैन, खैरो रङको मात्र हुन्छ। निलो रङ उनीहरुको वयस्कमा मात्र देखिन्छ। फलाम जस्तै, यो पनि खरानी रङ छ जसले नीलोको छाप दिन्छ। वास्तवमा, यी मृगहरू प्रजातिहरू (सिङ्गहरू भएका जनावरहरू) मध्ये सबैभन्दा ठूलो जनावरहरू हुन् जसका सिङहरू स्थायी हुन्छन्। नाइल गाईलाई गाई सरह भन्नु विवादास्पद हुन सक्छ किनभने पोथी गाईले मात्र कान र रंगका कारण गाईजस्तै देखिने आभास दिन्छ। तिनीहरू गाईको आकारको वरिपरि हुन्छन् तर हिरण जत्तिकै सानो हुँदैनन्। तिनीहरू गाई जस्तै खैरो छन्। सायद, पुरुष र महिला बीच सन्तुलन स्थापित भएकोले तिनीहरूलाई निलगाई भनिन्छ। निलगाई पानी बिना लामो समयसम्म बाँच्न सक्छ भन्ने कुरा कमैलाई थाहा छ। यी जनावरहरू दिनभरि घुमफिर गरेर घाँस, पातहरू आदि खाने गर्छन्। उनीहरुलाई जंगलमा बस्न मन लाग्दैन। बरु बालीलाई बढी नोक्सान गर्ने गरेको देखिन्छ। यस कारण उनीहरू घाँसे मैदानमा बस्न रुचाउँछन् र पानीबाट टाढा भएकाले उनीहरूले धेरै शिकार गर्दैनन्।

निलगाईको अगाडिको खुट्टा पछाडिको खुट्टा भन्दा बलियो हुन्छ । पछाडि पछाडि ढल्किएको छ, महिलाहरू उचाइमा पुरुषहरू भन्दा अलि सानो हुन्छन्। तिनीहरूको गन्ध र दृष्टि तेज छ। यसले तिनीहरूलाई शिकारी जनावरहरूबाट बच्न मद्दत गर्दछ। हिरणजस्तै दौडन फुर्तिलो नभए पनि तिनीहरू नथक्ने जमिनमा घोडाजस्तै छिटो दौडन सक्छन्। नर निलगाईको घाँटीमा लामो र बाक्लो सेतो कपाल हुन्छ र घुँडाको तल खुट्टामा सेतो पट्टी हुन्छ।

निलगायले धेरै कम आवाज निकाल्छ, पोथी कहिलेकाहीँ भैंसी जस्तै गर्जन्छ। पुरुषहरू धेरै झगडालु हुन्छन् र प्रायः महिलाहरूको लागि झगडा गर्छन्। एकजना पुरुषले कम्तीमा दुई महिलामाथि प्रभुत्व जमाउँछन्। निलगाई मुख्यतया भारतको समतल क्षेत्रमा पाइन्छ। यसबाहेक नेपाल, बंगलादेश र पाकिस्तानमा पनि देखिएका छन् । गाई नामसँग जोडिएको हुनाले मानिसलाई मार्न मन लाग्दैन । तिनीहरू पनि घरपालुवा हुन सक्छन् र नर निलगाई साँढेहरू जस्तै गाडा तान्न प्रयोग गर्न सकिन्छ।