नयाँ दिल्ली: प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले मङ्गलबार (३ जनवरी) भिडियो सम्मेलन मार्फत १०८औं भारतीय विज्ञान कांग्रेस (आईएससी) लाई सम्बोधन गरे। यस वर्षको आईएससीको मुख्य विषय “विज्ञान र प्रविधि महिला सशक्तीकरण संग दिगो विकासको लागि” रहेको छ, जहाँ दिगो विकास, महिला सशक्तिकरण र यसलाई हासिल गर्न विज्ञान र प्रविधिको भूमिकाका विषयमा छलफल भइरहेको छ।

सभालाई सम्बोधन गर्दै प्रधानमन्त्रीले आउँदो २५ वर्षमा भारतको विकास कथामा भारतको वैज्ञानिक शक्तिको भूमिकालाई प्रकाश पारे। उनले भने, “विज्ञानप्रतिको लगावलाई राष्ट्रिय सेवाको भावनाले जोडिँदा त्यसको परिणाम अभूतपूर्व हुन्छ। म विश्वस्त छु, भारतको वैज्ञानिक समुदायले हाम्रो देशले सधैं योग्यको ठाउँ भेट्टाउने सुनिश्चित गर्नेछl’’ प्रधानमन्त्रीले अवलोकन नै विज्ञानको जरा भएको बताउँदै यस्तो अवलोकनबाट नै वैज्ञानिकले नमुनाअनुसार आवश्यक परिणाममा पुग्ने बताए। प्रधानमन्त्रीले तथ्याङ्क सङ्कलन र परिणामको विश्लेषणको महत्त्वबारे पनि बताए। २१औँ शताब्दीको भारतमा डाटा र प्रविधिको प्रचुर उपलब्धतालाई हाइलाइट गर्दै उनले भने, “आजको २१औँ शताब्दीको भारतमा हामीसँग दुईवटा कुरा प्रशस्त छन्, पहिलो- डाटा र दोस्रो प्रविधि। यी दुवैमा भारतको विज्ञानलाई नयाँ उचाइमा लैजाने शक्ति छl’’ उनले डाटा एनालिटिक्सको क्षेत्र तीव्र गतिमा बढ्दै गएको जानकारीलाई अन्तर्दृष्टि र विश्लेषणलाई कार्ययोग्य ज्ञानमा रूपान्तरण गर्न धेरै मद्दत गर्ने बारेमा औंल्याए। ‘‘परम्परागत ज्ञान होस् वा आधुनिक प्रविधि, हरेकले वैज्ञानिक आविष्कारमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ,’’ प्रधानमन्त्रीले भने। उनले अनुसन्धानमा आधारित विकासका विभिन्न प्रविधिहरू लागू गरी वैज्ञानिक प्रक्रियालाई बलियो बनाउनुपर्नेमा जोड दिए।

वैज्ञानिक दृष्टिकोणका साथ भारतको प्रयासको नतिजाको बारेमा कुरा गर्दै प्रधानमन्त्रीले भने, ‘‘भारत विज्ञानको क्षेत्रमा द्रुत रूपमा विश्वको शीर्ष देशहरू मध्ये एक बनिरहेको छ। सन् २०१५ सम्म हामी १३० देशको ग्लोबल इनोभेसन इन्डेक्समा ८१ नम्बरमा आउँथ्यौं। तर, २०२२ मा हामी ४० नम्बरमा पुगेका छौं। भारत पीएचडी र स्टार्टअप इकोसिस्टमको संख्याको आधारमा विश्वको शीर्ष तीन देशहरू मध्ये एक होl’’ दिगो विकासलाई महिला सशक्तिकरणसँग जोड्ने यस वर्षको विज्ञान महाधिवेशनको नाराप्रति खुशी व्यक्त गर्दै प्रधानमन्त्रीले दुई क्षेत्रबीचको परिपूरकतामा जोड दिए। ‘‘विज्ञानको माध्यमबाट महिलालाई सशक्तिकरण गर्ने मात्र होइन, महिलाको योगदानबाट विज्ञानलाई पनि सशक्त बनाउने हाम्रो सोच हो’’, उनले जोड दिए।

भारतले जी-२० को अध्यक्षता गर्ने विशेषाधिकार पाएको कुरा औंल्याउदै प्रधानमन्त्रीले भने, ‘‘महिला नेतृत्वको विकास अध्यक्षले उठाएका उच्च प्राथमिकताका मुद्दाहरू मध्ये एक होl’’ उनले विगत ८ वर्षमा भारतले सुशासनदेखि समाज र अर्थतन्त्रमा असाधारण काम गरेको जर जसको आज विश्वभर चर्चा भइरहेको बताए। साना उद्योग र व्यवसायमा साझेदारी वा स्टार्ट-अप संसारमा नेतृत्वको माध्यमबाट महिलाहरूले विश्वलाई आफ्नो शक्ति देखाउनेबारे चर्चा गर्दै, प्रधानमन्त्रीले मुद्रा योजनाको उदाहरण दिए, जसले भारतको महिला सशक्तिकरणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। उनले बाहिरी अनुसन्धान र विकासको क्षेत्रमा महिलाको सहभागिता दोब्बर बनाउनेतर्फ पनि औंल्याए। प्रधानमन्त्री मोदीले भने, ‘‘महिलाको बढ्दो सहभागिताले देशमा महिला र विज्ञान दुवै प्रगति गरिरहेको प्रमाण हो।’’

ज्ञानलाई कार्ययोग्य र उपयोगी उत्पादनमा परिणत गर्न वैज्ञानिकहरूले सामना गर्नुपरेको चुनौतीबारे चर्चा गर्दै प्रधानमन्त्रीले भने, “विज्ञान प्रयासले ठूलो उपलब्धिमा तब मात्र परिणत गर्न सक्छ जब तिनीहरू प्रयोगशालाबाट भूमिमा पुग्छन्, जब तिनीहरूको प्रभाव विश्वव्यापी हुन्छ। ग्रास रूट, जब यसको विस्तार जर्नलबाट जमिनमा हुन्छ, जब यसको परिवर्तन वास्तविक जीवनमा अनुसन्धानको माध्यमबाट देखिन्छ। उनले विज्ञानको उपलब्धिले मानिसको प्रयोग र अनुभवबीचको खाडललाई कम गर्दा यसले महत्त्वपूर्ण सन्देश दिने र विज्ञानको भूमिकाप्रति विश्वस्त हुने युवा पुस्तालाई प्रभाव पार्ने बताए। प्रधानमन्त्रीले यस्ता युवालाई सहयोग गर्न संस्थागत रूपरेखाको आवश्यकतामा जोड दिए। उनले यस्तो सक्षम संस्थागत रूपरेखाको विकासमा लाग्न भेलालाई आग्रह गरे। प्रधानमन्त्रीले ट्यालेन्ट हन्ट र ह्याकाथनका माध्यमबाट वैज्ञानिक सोच भएका बालबालिका पत्ता लगाउन सकिने उदाहरण दिए। प्रधानमन्त्री मोदीले खेलकुदको क्षेत्रमा भारतको प्रगतिको बारेमा कुरा गरे र उदीयमान बलियो संस्थागत संयन्त्र र गुरु-शिष्य परम्परालाई सफलताको श्रेय दिए। यो परम्परा विज्ञानको क्षेत्रमा सफलताको मन्त्र हुनसक्ने प्रधानमन्त्रीले सुझाव दिए।

राष्ट्रमा विज्ञानको विकासको लागि नेतृत्व गर्ने मुद्दाहरूलाई औंल्याउँदै प्रधानमन्त्री मोदीले भने, ‘‘भारतमा विज्ञानको विकास, भारतको आवश्यकताहरू पूरा गर्न, हाम्रो वैज्ञानिक समुदायको आधारभूत प्रेरणा हुनुपर्छ। भारतमा विज्ञानले भारतलाई आत्मनिर्भर बनाउनुपर्छ।’’ उनले भारतमा १७–१८ प्रतिशत मानव जनसंख्या रहेको र यस्ता वैज्ञानिक विकासले सम्पूर्ण जनतालाई फाइदा पुग्ने बताए। उनले सम्पूर्ण मानवताका लागि महत्वपूर्ण विषयहरूमा काम गर्नुपर्नेमा जोड दिए। देशको बढ्दो ऊर्जा आवश्यकता पूरा गर्न भारतले राष्ट्रिय हाइड्रोजन मिशनमा काम गरिरहेको प्रधानमन्त्रीले औंल्याए र यसलाई सफल बनाउन इलेक्ट्रोलाइजर जस्ता महत्वपूर्ण उपकरण भारतमै निर्माण गर्नुपर्नेमा जोड दिए। प्रधानमन्त्रीले उदीयमान रोगहरू विरुद्ध लड्ने उपायहरू विकास गर्न र नयाँ खोपहरूको विकासमा अनुसन्धानलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्ने आवश्यकतामा वैज्ञानिक समुदायको भूमिकामा पनि जोड दिए। उनले समयमै रोग पत्ता लगाउन एकीकृत रोग निगरानीको बारेमा बताए। यसका लागि सबै मन्त्रालयको समन्वयमा पहल हुनुपर्नेमा उनले जोड दिए। त्यसैगरी, जीवन अर्थात् पर्यावरण आन्दोलनका लागि जीवनशैली वैज्ञानिकहरूको लागि ठूलो मद्दत हुनसक्छ।

प्रधानमन्त्रीले भारतको आह्वानमा संयुक्त राष्ट्र संघले सन् २०२३ लाई अन्तर्राष्ट्रिय बाजरा वर्ष घोषणा गर्नु हरेक नागरिकका लागि गौरवको विषय भएको बताए। उनले भारतको बाजरा र यसको उपयोगमा सुधारका लागि काम गर्न सकिन्छ भने वैज्ञानिक समुदायले जैविक प्रविधिको सहयोगमा फसलपछि हुने नोक्सानी कम गर्न प्रभावकारी कदम चाल्न सकिने बताए। नगरपालिकाको ठोस फोहोर, इलेक्ट्रोनिक फोहोर, बायोमेडिकल वेस्ट र कृषिजन्य फोहोरको विस्तार भइरहेको र सरकारले चक्रीय अर्थतन्त्रलाई प्रवद्र्धन गरिरहेको भन्दै प्रधानमन्त्रीले फोहोरमैला व्यवस्थापनमा विज्ञानको भूमिकामा जोड दिए।

भारतको द्रुत गतिमा बढिरहेको अन्तरिक्ष क्षेत्रमा कम लागतको स्याटेलाइट प्रक्षेपण सवारी साधनको भूमिकालाई जोड दिँदै प्रधानमन्त्रीले भने, ‘‘हाम्रा सेवाहरू लिन विश्व अगाडि आउने बताउए। उनले निजी कम्पनी र स्टार्टअपका लागि आर एन्ड डी प्रयोगशाला र शैक्षिक संस्थाहरूसँग आबद्ध भएर अवसरहरू उजागर गरे। उनले क्वान्टम कम्प्युटिङको बारेमा पनि चर्चा गरे र कसरी भारतले विश्वमा क्वान्टम फ्रन्टियरको रूपमा आफ्नो छाप बनाइरहेको बताए। प्रधानमन्त्री मोदीले भने, ‘‘भारत क्वान्टम कम्प्युटर, रसायन विज्ञान, सञ्चार, सेन्सर, क्रिप्टोग्राफी र नयाँ सामग्रीको दिशामा द्रुत गतिमा अघि बढिरहेको छl’’ प्रधानमन्त्रीले युवा अनुसन्धानकर्ता र वैज्ञानिकहरूलाई क्वान्टम क्षेत्रमा विशेषज्ञ बन्न र नेता बन्न आग्रह गरेका छन्।

प्रधानमन्त्री मोदीले भविष्यको बारेमा सोच्न र कुनै पनि काम नभएका क्षेत्रहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्ने आवश्यकतामा जोड दिए। उनले एआई, एआर र भिआरलाई प्राथमिकतामा राख्न आग्रह गरे। उनले सेमीकन्डक्टर चिप्समा आविष्कार गर्न वैज्ञानिक समुदायलाई आग्रह गरे र अब सेमिकन्डक्टरमा आधारित भविष्यको तयारी गर्ने बारे सोच्न आग्रह गरे। “यदि देशले यी क्षेत्रमा पहल गर्यो भने हामी उद्योग ४.० को नेतृत्व गर्ने स्थितिमा हुनेछौं,” उनले भने। सम्बोधनको समापन गर्दै प्रधानमन्त्रीले भारतीय विज्ञान कांग्रेसको यस सत्रमा विभिन्न रचनात्मक बिन्दुहरूमा भविष्यको लागि स्पष्ट रोडम्याप तयार हुने विश्वास व्यक्त गरे। आफ्नो सम्बोधनको अन्त्यमा उनले मोदीले भने, “अमृत कालमा हामीले भारतलाई आधुनिक विज्ञानको सबैभन्दा उन्नत प्रयोगशाला बनाउनुछ।” –पीआईबी