ब्रिटिश शाषणको राजधानी कोलकातामा रहेको विशाल र चम्किलो संगमरमरको भवन भिक्टोरिया मेमोरियल सर्वाधिक प्रसिद्ध छ। यो मुगल स्मारक हो, जसले भिक्टोरियन युगको सारलाई बताउँछ। सेतो मकराना संगमरमरमा निर्मित भवन इन्डो-सारासेनिक पुनरुत्थानवादी शैलीमा डिजाइन गरिएको छ। ताजमहलसँग मिल्दोजुल्दो संरचना भएकाले यसलाई राजको ताज पनि भनिन्छ। यो भारत र इंग्ल्याण्डकी महारानी भिक्टोरियाको जीवनको उत्सव मनाउन निर्माण गरिएको थियो। उनी त्यतिबेला ग्रेट ब्रिटेनकी रानी थिइन्, जसले भारतमा पनि शासन गरिन्। कोलकातामा रहेको यो भवनले आफ्नो जीवनको एक शताब्दी पूरा गरेको छ। दोस्रो विश्वयुद्धको समयमा यो भवन सेतोबाट कालोमा परिवर्तन भएको थियो।सन् १९४३ मा दोस्रो विश्वयुद्धमा भारत प्रत्यक्ष रूपमा युद्धमा सहभागी नभए पनि जापानी वायुसेनाले कोलकातामा बमबारी गर्न थाल्यो। दिसम्बर १९४२ मा शहरमा पहिलो पटक बम विस्फोट भएको थियो। त्यसबेला जापानी सेनाले राति नै हवाई आक्रमण गरेको थियो। किनभने इंग्ल्याण्डको प्रतिरक्षा प्रणाली दिनको समयमा बढी शक्तिशाली थियो। जापानी आक्रमणले शहरमा केही पनि छोडेन।

वास्तुकलालाई सेनाको पकडबाट जोगाउन मानिसहरूले आफ्ना सडक, पसल र घरहरू बाक्लो कालो कागजले छोप्न थाले। कोलकाताका मानिसहरूले पनि आफ्नो गाडीको हेडलाइट र झ्याललाई कालो रंगमा रङ्ग गर्थे। सडक बत्तीहरू कालो रंगले ढाकिएको थियो। हावडा ब्रिजको उद्घाटन पनि गोप्य रुपमा गरिएको थियो। तर चुनौती भिक्टोरिया मेमोरियल बचाउनु थियो। चम्किलो सेतो संगमरमरले बनेको र १८४ फिटको उचाइमा बनेको यो सुन्दर भवनलाई कसरी बचाउने भन्ने बारेमा धेरै सोचाइ भयो। जापानी वायुसेनाले सहरको वास्तुकलालाई अन्धाधुन्ध रूपमा विनाशतर्फ लैजाँदै गर्दा बेलायती सरकारले ऐतिहासिक निर्णय गर्‍यो। मस्तिष्क दौडिएपछि सेनाले अलिकति षड्यन्त्रले यो समस्याबाट बच्न सकिन्छ भन्ने बुझे। जापानी सेनाको आक्रमणबाट लुकाउन यस वास्तुकला चमत्कारलाई सेतो देखि कालोमा पनि चित्रित गरिएको थियो। उनले माटो र गाईको गोबर मिसाएर भवनलाई कालो रंग दिए। इंग्ल्याण्डको सरकारले यो गोप्य योजना कुनै पनि हालतमा चुहावट हुनदिन चाहेन। सावधानीको रूपमा उनले शहरका स्थलचिन्हहरू वरिपरि फोटोग्राफीमा प्रतिबन्ध लगाए। भिक्टोरिया मेमोरियल भन्दा पहिले यो ठाउँ प्रेसिडेन्सी जेल थियो।

भिक्टोरिया मेमोरियल बन्नु अघि यो ठाउँ प्रेसिडेन्सी जेल थियो। यो जेल महामहिमको खुशीमा इंग्ल्याण्डको राजनैतिक कैदीहरूलाई राख्ने ठाउँ थियो। प्रेसिडेन्सी जेलमा केही कैदीहरू श्री अरविन्दो, सुभाष चन्द बोस थिए। उनको नाममा कोलकाता एयरपोर्टको नाम राखिएको थियो। निर्माण पछि जेल अलिपुरमा सारियो र अहिले यसलाई पुरानो अलीपुर जेल भनिन्छ। पूरै भवन सेतो मकराना संगमरमर प्रयोग गरी बनाइएको थियो। समग्रमा यो ताजमहलबाट प्रेरित थियो। मार्टिन एड कम्पनीले राजस्थानको मकरानामा संगमरमर खन्नको लागि विशेष खानी स्थापना गर्यो।  अग्लो गुम्बजलाई हेर्ने हो भने १६ फीट अग्लो परी देखिन्छ। जसलाई एन्जिल अफ भिक्ट्री वा भिटोरिया मेमोरियल एन्जिल भनिन्छ। यसको तौल साढे तीन टनभन्दा बढी छ। हावा चल्दा यो परी घुम्छ। मेमोरियल ग्यालेरीमा २६ वटा कला ग्यालरीहरू छन्, जहाँ ३० हजार भन्दा बढी कलाकृतिहरू छन्। यसमा शाही ग्यालेरी छ, जसमा रानी भिक्टोरिया र अल्बर्टका धेरै चित्रहरू छन्। यहाँ विलियम शेक्सपियरका धेरै हतियारहरू रानी भिक्टोरियाको कुर्सी र एउटा डेस्कसहितको दुर्लभ संस्करणहरू रहेका छन्।