दिवाकर प्रधान

नेपाली समाजमा विशेष महत्व राख्ने पर्व तिहार यस वर्ष पनि पाँच दिनको रूपमा मनाइँदैछ। संस्कृतको ‘तिथि-वार’ शब्दबाट उत्पन्न यस पर्वलाई नेपालीमा ‘तिहार’ भनिन्छ। तिहारका पाँच दिन काग, कुकुर, गाई, गोरु र भाइसँग सम्बन्धित छन् र प्रत्येक दिनको आफ्नै सांस्कृतिक, धार्मिक र सामाजिक अर्थ छ।
काग तिहार: सभ्यता र शिष्टाचारको प्रतीक
तिहारको पहिलो दिन काग तिहार मनाइन्छ। कागलाई प्रायः यमराजको दूत मानिन्छ। पुराना कथा अनुसार काग यमलोकमा गएर पृथ्वीवासीका कर्मको विवरण चित्रगुप्तमा पुर्‍याउँछ। कागले समूहमा बस्ने, मिलेर खाने र प्रकृति सफा गर्ने स्वभावले सभ्यता र एकताको संदेश दिन्छ। कागलाई भोजन दिने र सम्मान गर्ने परम्परा स्वच्छता र सकारात्मक कर्मको प्रतीक मानिन्छ।
कुकुर तिहार: विश्वास र सेवा
दोस्रो दिन कुकुर तिहार मनाइन्छ। कुकुरलाई मानव समाजको साथी, पथ-प्रदर्शक र आविष्कारको सहयोगी मानिन्छ। पुरातन मिथक र पुराणका कथाहरूमा कुकुरलाई यमदूत, भैरवको सेवक र समाज सुरक्षा गर्ने जीवको रूपमा वर्णन गरिएको छ। यस दिन कुकुरलाई माला चढाउने, भोजन दिने र सम्मान गर्ने परम्परा सेवा, भक्ति र विश्वासको प्रतीक हो।
गाई तिहार: कृषि र जीवन
औंसी (तेह्रौँ) दिन मनाइने गाई तिहारमा गाईलाई माता र जीवनदायिनीको प्रतीक मानिन्छ। गाईले दूध, दही, घिऊ, गौँत र गोबर प्रदान गरी मानव जीवनको आधार कृषि र उत्पादनसँग जोड्दछ। गाई पूजाबाट मानिसले प्रकृतिप्रदत्त सदाचार र समृद्धिको महत्व बोध गर्छन्। नेपाली समुदायले यस दिन दीप जलाएर लक्ष्मीको प्रसन्नता मनाउँछ।
गोरु तिहार: उद्योग र श्रम:
चौथो दिन गोरु तिहार मनाइन्छ। गोरुलाई कृषि र उद्योगको प्रतीक मानिन्छ। प्राचीन कालमा गोरु हलो जोत्ने र अन्न उत्पादनमा सहयोग पुर्‍याउने पशुका रूपमा महत्त्वपूर्ण थिए। गोरु पूजाले श्रम, बल र उत्पादनशीलता प्रतिको कृतज्ञता व्यक्त गर्दछ। विभिन्न समुदायले यस दिन देउसी-भैलो खेल्दै आफ्नो सांस्कृतिक पहिचान जगेर्ना गर्छन्।
भाइ तिहार: भातृत्व र अनुशासन:
पाँचौं दिन भाइ तिहार मनाइन्छ। बहिनीहरूले दाजुभाइलाई भाइटीका लगाएर लामो आयु र सुख-समृद्धिको कामना गर्छन्। यस दिनको परम्परा यम–यमुना कथासँग जोडिएको छ, जसले अनुशासन, जीवन र मृत्युको ज्ञान र विश्वभातृत्वको संकेत दिन्छ।
ऐतिहासिक र बहुपरम्परागत महत्व:
तिहार केवल हिन्दू पर्व नभएर बौद्ध, जैन र सिख परम्परामा पनि विशेष मानिन्छ। बौद्ध परम्परामा कार्तिक अमावस्यामा दीपावलि मनाइन्छ। जैनहरूले यस दिन भगवान महावीरको कल्याणक दिवसको रूपमा मनाउँछन्। सिखहरू प्रकाश पर्वको रूपमा यसै दिन स्वर्ण मन्दिरको शिलान्यास र गुरु हरगोविन्दको कारावासमुक्ति सम्झन्छन्।
सांस्कृतिक, धार्मिक र सामाजिक दृष्टिले तिहारको पाँच दिनले मानव समाजको सभ्यता, विकास, अनुशासन, कृतज्ञता र भातृत्वको महत्वपूर्ण सन्देश दिन्छ।