भास्कर मैनाली शर्मा, दार्जिलिङ

देउसी र भैलोको परम्परा र अर्थ देउसी भनिने शब्द ‘देउसिरे’ अर्थात् देवश्री रामबाट अपभ्रंश भएर आएको हो भन्ने मान्यता छ। यो परम्परा अयोध्यावासीले आफ्नो प्रिय राजा रामको आगमनमा खुशी मनाउन सुरु गरेको भनिन्छ। यी गीत र नृत्यले तिहार पर्वमा रौनक ल्याउँछन् र आशिष दिने संस्कारका रूपमा पनि देखा पर्दछन्। यसरी देउसी भैलोले सामाजिक एकता, उत्साह र आनन्दलाई प्रवर्द्धन गर्दछ।देउसी भैलो तिहार पर्वको सांस्कृतिक पहिचान हो जसले लोकसंगीत र लोकनृत्यलाई संरक्षण गर्छ। यसले विभिन्न जातजाति र समुदायका मानिसहरूलाई एक ठाउँमा भेला गराउँछ र मुलुकको सांस्कृतिक विविधतालाई उजागर गर्छ। साथै, घरधनीले क्षमता अनुसार दक्षिणा दिने प्रथा हुन्छ जसले समुदायमा सहयोग र सद्भावको भावना जगाउँछ। धार्मिक कथनअनुसार, तिहारमा यमराजले आफ्नी बहिनी यमुनाको घरमा आतिथ्य ग्रहण गरेकोले यो पर्वलाई यमपञ्चक भनिन्छ। देउसी भैलोले त्यो पावनतामा उत्सवको माहोल थप्ने काम गर्दछ। यसले परम्परागत धार्मिक विश्वास र सांस्कृतिक उत्सव दुवैलाई सजीव राख्न मद्दत गर्छ। यसरी, तिहारको देउसी र भैलो नृत्य र गीतहरूले न केवल सांस्कृतिक विरासतलाई बचाउँछन्, तर नेपालीहरूको सामाजिक मेलमिलाप र खुशीको अभिव्यक्ति पनि हुन्। यो परम्पराले नेपाली संस्कृति र स्वाभिमान झल्काउँछ र पर्वलाई जनमानसको जीवनमा अझ विशेष बनाउँछ। भैलो नेपालको मध्यकालीन समयदेखि प्रचलित एक महत्वपूर्ण सांस्कृतिक पर्व हो जसको उत्पत्ति मुख्य रूपमा जुम्ला क्षेत्रको खस संस्कृतिसँग जोडिएको छ। यसको इतिहास अनुसार, भैलो खेल्ने चलन जुम्लाका कल्यालवंशी राजा बलिराज रावल (शाही) का पालादेखि शुरु भएको मानिन्छ।
भैलो परम्पराले हिउँदे समयमा सबै फसलहरू सुरक्षित भएपछि गाउँठाउमा फुर्सद मनाउने र गाउँ समाजलाई एकताबद्ध बनाउने सांस्कृतिक गतिविधिको रूपमा रुप लिएको छ। राजा बलिराजले आफ्नो खस साम्राज्यलाई जोगाउन र राष्ट्रिय भाव जगाउन सांस्कृतिक टोलीहरू पठाएर भैलो खेल्न आरम्भ गरेका थिए, जसलाई एक किसिमले अर्थ संकलन र सहयोग सङ्कलनको उपाय पनि मानिन्छ।
भैलोको अर्थ हुन्छ ‘भलो होस्’ भन्ने आशिष दिने भाव, जसमा भट्याउनेहरूले घरबेटीलाई लामो गीतहरू गाई, राम्रो स्वास्थ्य र समृद्धिको कामना गर्ने परम्परा छ। यो परम्परा खस, ठकुरी र मगर समुदायमा सांस्कृतिक निकटता सहित प्रचलित छ र यसले सामाजिक एकता तथा सांस्कृतिक समृद्धिमा योगदान पुर्याएको छ।
भैलो सम्बन्धी परम्परा र खेलहरुको बीचमा ‘सानी भैलो’ र ‘ठूली भैलो’ भिन्नताहरु छन् र यसले पारिवारिक तथा सामाजिक सम्बन्धहरू पनि बलियो बनाउँछ। भैलो प्रायः तिहारको बेला विशेष रूपमा मनाइने पर्व हो र मुख्य रूपमा खस समुदायका लागि सांस्कृतिक धरोहर मानिन्छ।
यसैले भैलो नेपालको सांस्कृतिक पहिचान र सामाजिक एकताको प्रतीक हो जुन मध्यकालीन युगबाट जोगिई आइरहेको छ।
भैलो खेलेर स्त्रीहरू मात्रै जानुपर्ने खास कारणको स्पष्ट ऐतिहासिक वा सांस्कृतिक सन्दर्भ सजिलै उपलब्ध नभएको देखिन्छ। तर नेपालको केही परम्परागत चाडपर्वहरूमा, जस्तै भैलो, देउसी लगायतका कार्यक्रमहरूमा पहिले पहिले महिला र पुरुषले छुट्टाछुट्टै भुमिका खेलेको परम्परा रहँदै आएको छ। उदाहरणका लागि, भैलो प्रायः महिला सहभागी भएर खेल्ने परम्परा भएको छ, देउसी भने पुरुषहरूको ठाउँ रहेको हुन्छ। यसरी भैलो खेल्दा स्त्री मान्छे बढी सहभागी हुनुपर्ने परम्परा साँस्कृतिक हिसाबले स्थापित छ, जुन स्थान र समुदाय अनुसार फरक पनि पर्न सक्छ।
त्यसै गरी, परम्परागत नृत्य र सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूमा पनि कतिपय पात्रहरूलाई महिलाको रुपमा मात्र प्रस्तुत गर्ने चलन रहेको छ, उदाहरणस्वरूप मारुनी नाचमा महिला पात्रको भुमिका दिने तर पुरुषलाई महिला रूपी लुगा लगाएर प्रस्तुत गर्ने प्रचलन जस्ता कुराहरू पाइन्छन्।
सारमा, भैलो खेल्दा महिलाहरु मात्र जानुपर्ने भएकोमा सांस्कृतिक, परम्परागत, र सामाजिक नियमहरुको प्रतिबद्धता र स्थान-विशेष परम्पराले प्रभाव पार्छ भन्ने बुझिन्छ, तर यसमा सन्दर्भ अनुसार फरकपन पनि हुन्छ।
उत्तराखंड जस्तो क्षेत्रहरूमा भने भैलोलाई धार्मिक पर्व बग्वाल (दीपावली) को भाग मानिन्छ जहाँ यसले अनिष्ट शक्तिहरूलाई भगाउने, धार्मिक आस्था तथा सामाजिक रमाइलोपनको परिचायकको रूपमा धार्मिक कथा र संस्कृतिसँग जोडिएको छ।
यसरी भैलोको धार्मिक अर्थ र सामाजिक महत्व मुख्यत: क्षेत्रीय लोकपरम्परामा आधारित छ, जुन व्यापक रूपले शास्त्रीय लेखनभन्दा मौखिक र ऐतिहासिक मान्यतामा बलियो छ। आधुनिक समयमा समेत भैलोले नेपाली जनजीवनमा सांस्कृतिक पहिचान, धार्मिक सन्देश, र सामाजिक एकताको माध्यमको रूपमा महत्व कायम राखेको छ। विभिन्न समयमा मानिसहरू भैलो खेल्दै परमपरागत लोकगीत तथा नृत्यलाई संस्कृतिमा बचाएर राख्ने प्रयास पनि जारी छ। डिजिटल मिडिया र प्रविधिको सहयोगले यो परम्पराको प्रचारप्रसार र संरक्षणमा सहयोग पुर्याएको छ।त्यसैगरी भैलोले युवापुस्तालाई पनि आफूले विस्थापित गर्न नपाएको धेरै सांस्कृतिक मूल्य र परम्परामा जोड्ने काम गरिरहेको छ, जसले गर्दा यो परम्परा अझै प्रासंगिक र जीवन्त छ। तिहार चाडका मुख्य आकर्षणमा भैलो एक अनौठो सांस्कृतिक प्रस्तुति हो जसले नेपालीहरूलाई आफ्नो परम्परामा गर्व महसुस गराउँछ।
देउसीको धार्मिक प्रसंग बारे कुरा गर्दा प्राचीन समयमा राजा महाबली नामक एक दानी र न्यायप्रिय असुर राजाले तीनै लोकमा आफ्नो शासन फैलाएका थिए। यसले देवताहरू चिन्तित बने र भगवान विष्णु वामन अवतार (बटुक ब्राह्मण) लिएर महाबलीकहाँ पुगे।वामनले दानस्वरूप “तीन पाऊ जमिन” मागे।जब महाबलीले स्वीकृति दिए, वामनले एक पाउले पृथ्वी, अर्कोले आकाश नापे र तेस्रो पाउ राख्न ठाउँ माग्दा महाबलीले आफ्नो टाउको अर्पण गरे।विष्णुले प्रसन्न भएर उनलाई पाताल लोकमा शासन गर्ने अधिकार दिए र प्रत्येक वर्ष तिहारको समयमा पृथ्वीमा आउने अनुमति दिए।त्यसपछि, जब महाबली पृथ्वीमा आउँछन्, मानिसहरूले “देउसी रे!” भन्दै उनको स्वागत गर्छन् भन्ने जनविश्वास छ। देवसी” शब्दको शाब्दिक अर्थ भनेको एउटा त यस लेखको सुरुमा भनिएको झै देवस्री राम बाट उपभ्रङ्स भएर आएको मान्यता छ भने अर्को चाहिं- देवताको सेवा गर्ने व्यक्ति वा देवताको पूजा-अर्चनामा संलग्न हुने व्यक्ति बाट शब्दको उत्पति भएको हो। ‘देव’ भन्नाले देवता वा ईश्वर जनाउँछ,‘सी’ भन्नाले सेवक वा सेवा गर्ने व्यक्ति भन्ने अर्थ दिन्छ। त्यसैले देवसी भन्नाले “देवताको सेवक” वा “देवताको सेवा गर्ने व्यक्ति” भन्ने शाब्दिक अर्थ बन्छ। जब बलीराजा वर्षमा एक दिन पृथ्वीमा आउँछन् भन्ने जनविश्वास फैलियो,त्यस दिन गाउँ–गाउँका मानिसहरूले, देवताको आगमनको स्वागत, बलीराजाको दानशीलताको कथा सम्झना र भगवान विष्णुको जयगान गर्दै गीत गाउँथे। यी गीत गाउनेहरूलाई “देवको स्वागत गर्ने”, “देवको नाम गाउने”, वा “देवको सेवक” मानियो।त्यही भक्ति–भावनाबाट “देउसी” शब्दको अर्थ देवताको सेवक वा स्तुतिकर्ता बन्न पुग्यो।पहिले देउसी केवल देवतालाई समर्पित धार्मिक गीत थियो। तर समयसँगै यो सामाजिक र सांस्कृतिक प्रदर्शनको रूप लिँदै गाउँ–गाउँमा फैलियो। अहिले देउसी केवल हिन्दू समुदायमा होइन, नेपाली भाषी सबै समुदायको साझा सांस्कृतिक अभिव्यक्ति बनेको छ, चाहे उनीहरू नेपालमा हुन् वा भारतको दार्जिलिङ, सिक्किम, असम वा मणिपुरमा।
देउसी खेल्ने क्रममा समूहले घरधुरीमै गीत गाइ उत्सवको माहोल सिर्जना गर्छन् र बदला स्वरूप मिठाइ, पैसा र अन्य उपहार पाउँछन्। यो परम्परा प्रायः नेपाली समुदायका मानिसहरूमा जीवन्त रूपमा मनाइन्छ र नेपालसहित भारतको सिक्किम, दार्जिलिङ लगायत नेपाली बासिन्दा रहेका ठाउँहरूमा पनि प्रचलित छ। देउसी गीतहरूमा नेपाली जनजीवन, पर्वका कथा, सामाजिक सन्देश र लोककथाहरू समावेश हुन्छन्।
हालको समयमा देउसी भैलोमा केही आधुनिक प्रभाव, जस्तै हिन्दी गीत र नृत्यको समावेश पनि देखिन्छ, तर सांस्कृतिक समृद्धि र समुदायको उत्साहले यसलाई अझ बलियो बनाइरहेको छ। तिहारको मुख्य दिनहरूमा विशेष गरी यो प्रचलन देखिन्छ र नेपालमा सांस्कृतिक पहिचानको रूपमा यसले ठूलो महत्व राख्छ। देउसीका गीतहरू केवल गीत होइनन्, ती नेपाली समाजको सांस्कृतिक आत्मा, सहकार्य र शुभकामनाको ध्वनि हुन्।पुरानो “देउसी रे सल्लेरी…” देखि लिएर आधुनिक “तिहारको देउसी भैलो” सम्म यी गीतहरूले समयअनुसार रूप बदले पनि एकता, खुशी र सामूहिकताको भावना सधैं जोगाइराखेका छन्।
यसरी नै धेरै विद्वानहरूले देउसी भैलो बारे आफ्नो मत प्रकट गरेका छन् जो यसप्रकार रहेको छ:

१. हरि राम जोशी (सांस्कृतिक विशेषज्ञ): हरि राम जोशीका अनुसार, देउसी भैलो परम्परा भगवान कृष्णको कालदेखि उत्पन्न भएको हो। उनका अनुसार, देउसी भैलो इन्द्रदेवसँगको युद्धमा भगवान कृष्णको विजयको प्रतीक हो।

२. विद्यु प्रकाश कायस्थ (सांस्कृतिक लेखक): विद्यु प्रकाश कायस्थका अनुसार, देउसी भैलो नेपालको सांस्कृतिक र धरोहरमा गहिरो जरा गाडेको परम्परा हो र यो नेपालको पर्व उत्सवहरूको वास्तविक अभिव्यक्ति हो। यसले नेपाली संस्कृतिको मौलिकता र विशेषता झल्काउँछ।

३. सम्राट शर्मा (सांस्कृतिक विश्लेषक): सम्राट शर्मा भन्छन् कि देउसी भैलो ग्रामीण जीवनसँग बढी सम्बन्धित छ र यसका गीतहरूको शब्दावलीमा ‘रातो माटो, चिप्लो बाटो’ जस्ता पंक्तिहरूले ग्रामीण परिवेशको चित्रण गर्छ।
देउसी भैलो परम्परा केवल गीत र नृत्यको रमाइलो मात्र होइन, नेपाली समाजको सांस्कृतिक, धार्मिक र सामाजिक जीवनसँग गहिरो रूपमा सम्बन्धित परम्परा हो। यसले सामाजिक एकता, सहकार्य, र मेलमिलापलाई प्रवर्द्धन गर्ने काम गर्छ भने धार्मिक विश्वास र लोककथाको संरक्षण पनि गर्दछ। भैलोले मध्यकालीन खस संस्कृतिसँग जोडिएर समाजलाई उत्सवको माहोलमा भेला गराउँछ र सामाजिक सद्भावका भावनाहरू बलियो बनाउँछ। देउसीले धार्मिक कथा, नेपाली जनजीवन र सांस्कृतिक अभिव्यक्तिलाई गीत र नृत्य मार्फत जनमानसमा जीवन्त राख्छ।
आजको आधुनिक समयमा पनि देउसी भैलो नेपाली सांस्कृतिक पहिचानको अभिन्न अंग रहँदै आएको छ, जसले समुदायको उत्साह, परम्परागत लोकगीत–नृत्यको संरक्षण र सांस्कृतिक आत्म-सम्मानलाई मजबुत बनाएको छ। विभिन्न विद्वानहरूको दृष्टिकोणले पनि यस परम्पराको ऐतिहासिक, धार्मिक र सामाजिक महत्वलाई पुष्टि गरेको छ। यसरी, देउसी भैलो केवल पर्वको रमाइलो मात्र नभई नेपालीहरूको सांस्कृतिक धरोहर, सामाजिक मेलमिलाप र धार्मिक आस्था प्रस्तुत गर्ने अनमोल सांस्कृतिक सम्पदा हो।