सैकत देवनाथ
अनु: देवेन्द्र के. ढुङगाना

भारत हात्तीहरूको बासस्थान मध्ये एक हो। सरकारी सर्वेक्षण अनुसार यहाँ लगभग २९ हजार हात्तीहरू बस्छन्। २०१७ मा पश्चिम बंगालमा हात्तीहरूको संख्या ६८२ थियो। यी मध्ये ४८८ उत्तर बंगालमा छन्। पछि २०२४ मा राज्य सरकारका स्रोतहरूका अनुसार यो संख्या बढेर ८०० पुग्यो। यी हात्तीहरूमध्ये धेरैजसो गोरुमारा, जलदापारा, बक्सा र नेओरा उपत्यकाका हुन्। उत्तर बंगालमा पर्यटनको कुरा गर्दा हात्ती हेर्नु अनिवार्य छ।
हात्तीको संख्यामा वृद्धिको यी तथ्याङ्कहरूले आशाको किरण जगाउँछन्, तर डुवर्सको जंगल, चिया बगान र मानव बस्तीको संयोजनका कारण हात्तीहरूको आवागमन मार्गहरू बिस्तारै साँघुरिँदै गइरहेका छन्। मानव बस्ती, कृषि भूमिको विस्तार, पर्यटकीय केन्द्रहरूको अनियोजित निर्माण, रेलवे र सडकहरूले हात्ती आवागमन करिडोरहरूको लागि समस्या निम्त्याइरहेका छन्। यहाँ ‘विकास’ को कारणले गर्दा, तिनीहरूलाई खाना उपलब्ध गराउन पनि समस्याहरू छन्। हात्तीहरू प्रायः खानाको खोजीमा बस्तीहरूमा प्रवेश गर्छन्। फलस्वरूप बालीनाली क्षति र सम्पत्ति विनाश जस्ता घटनाहरू भइरहेका छन्। धेरै अवस्थामा, मानिसहरू र हात्तीहरूले आफ्नो ज्यान गुमाउँदैछन्। यो चिन्ताको कारण कम भएको छैन। यो भइरहेको छ।
सरकारले समस्या समाधान गर्न प्रयास गरिरहेको छैन भन्ने होइन। केन्द्रीय ‘प्रोजेक्ट एलिफ्यान्ट’ परियोजनाले हात्तीको बासस्थानको संरक्षण गर्न र मानव-हात्ती द्वन्द्व कम गर्न व्यापक पहल गरेको छ। रेलवे लाइनहरूमा हात्तीहरूको आवागमन पहिचान गरेर रेल गति नियन्त्रण, अन्डरपास निर्माण र चेतावनी व्यवस्थापन पनि गरिँदैछ। डुवर्समा ‘बी-फेन्स’ वा मौरीको बार र सौर्य ऊर्जाबाट चल्ने बारहरूले बाबुहरू (धेरै ठाउँमा हात्तीलाई बाबु भनिन्छ) लाई बालीनालीबाट टाढा राख्न धेरै हदसम्म सफल भएका छन्। यो ‘मौरीको बार’ वा मौरीको बार एकदमै नयाँ छ। मानिसहरू जस्तै, हात्तीहरू पनि मौरीबाट धेरै डराउँछन्। यो विधिलाई हात्तीहरूलाई खेतबाट टाढा राख्न प्राकृतिक र प्रभावकारी तरिकाको रूपमा प्रयोग गरिँदै आएको छ। डुवर्स र अन्य क्षेत्रहरूमा यसको सफलतापूर्वक प्रयोग गरिएको छ। हात्तीहरूले बालीनालीलाई क्षति नगरून् र मानव बस्तीबाट टाढा रहून् भनेर डुवर्स क्षेत्रमा धेरै ठाउँमा सौर्य ऊर्जाबाट चल्ने बारहरू निर्माण गरिएका छन्। स्थानीय बासिन्दाहरूद्वारा गठित संयुक्त वन व्यवस्थापन समितिले मानव-हात्ती द्वन्द्व रोक्न काम गरिरहेको छ। वन पुनर्स्थापनाबाट हात्ती करिडोरहरू पुनर्स्थापित गर्ने परियोजना पनि अगाडि बढिरहेको छ। हात्तीको संरक्षण र उनीहरूसँग सहअस्तित्वको बारेमा स्थानीय जनतामा चेतना जगाइँदैछ। यसका लागि विभिन्न कार्यशाला, सेमिनार र प्रचार अभियानहरू सञ्चालन भइरहेका छन्। यस सम्बन्धमा धेरै स्वयंसेवी संस्थाहरूले राम्रोसँग काम गरिरहेका छन्।
यद्यपि, हात्ती-मानव द्वन्द्वहरू समय-समयमा हुन्छन्। यी सबै उपायहरूको बावजुद यी द्वन्द्वका कारण ज्यान गुमाउने जस्ता घटनाहरूलाई रोक्न सकिँदैन। तर के यो समस्यालाई रोक्ने कुनै उपाय छ? अवश्य पनि छ। उत्तर बंगालका मानिसहरूको रूपमा हात्तीलाई वन्यजन्तुको रूपमा मात्र नभई पारिस्थितिक प्रणाली र संस्कृतिको अमूल्य भागको रूपमा हेर्नुपर्छ। स्थानीय जागरूकता बढाएर, करिडोरहरू र बासस्थानहरूको संरक्षण गरेर र दिगो विकास मार्फत द्वन्द्व समाधान धेरै हदसम्म सम्भव छ। विश्व हात्ती दिवसमा उत्तरमा हात्तीहरूको सुरक्षित आवागमन सुनिश्चित गर्न प्रतिबद्ध भयौं भने यो ठूलो मद्दत हुनेछ।