काठमाण्डोंँ: नेपाली समाजमा चाडपर्वको महत्त्व अनौठो छ। जहाँ हरेक महिनाका विशेष दिनहरूले आफ्नै सांस्कृतिक, धार्मिक र सामाजिक महत्त्व बोकेका हुन्छन्। यी दिनहरूले मानिसलाई एकआपसमा जोड्ने, खुसी साटासाट गर्ने र परम्परालाई जीवन्त राख्ने काम गर्छन्।
यस्तै महत्त्वपूर्ण दिनहरूमध्ये साउन १५ गते ‘खीर खाने दिन’ को रूपमा विशेष स्थान राख्छ। यस दिन शरीर स्वस्थ भएका बालबालिकादेखि वृद्धवृद्धासम्मको अति प्रिय भोजन खीर खाएर घरघरमा रमाइलो पर्वको रूपमा मनाइन्छ।
नेपाली समाजमा ‘असार १५ दही चिउरा खानू, साउनको १५ खीर’ भन्ने उखान निकै लोकप्रिय छ। असार १५ लाई ‘राष्ट्रिय धान दिवस’ वा ‘रोपाइँ महोत्सव’ को रूपमा मनाइन्छ, जहाँ दही चिउरा खाएर धान रोपाइँको सुरुवात गरिन्छ। यसको ठीक एक महिनापछि साउन १५ मा खीर खाएर कृषि कार्यको समापनको खुसीयाली मनाउने परम्परा रहँदै आएको छ । यो उखान केवल एउटा भनाइमात्र होइन, बरु नेपाली कृषिप्रधान समाजको सांस्कृतिक क्यालेन्डर हो। यसले धान रोपाइँको सुरुवात र समापनजस्ता दुई महत्त्वपूर्ण कृषिगत चरणहरूलाई परम्परागत भोजनसँग जोड्छ। यो सम्बन्धले भोजन, कृषि र सांस्कृतिक पहिचानबीचको गहिरो सम्बन्धलाई स्पष्ट पार्छ, जसले पुर्खाको ज्ञान र जीवनशैलीको व्यावहारिकतालाई पनि संकेत गर्छ।
खीर खाने परम्पराको पृष्ठभूमि: बहुसंख्यक नेपाली कृषि पेसामा आश्रित छन्। असार महिनाभर धान रोप्नेजस्ता कठिन कृषि कार्यमा व्यस्त रहेका किसानहरूले साउनको मध्यसम्ममा रोपाइँको काम सकेर फुर्सद पाउँछन्। यसै खुसियालीमा र कामको थकान मेटाउन सामूहिक रूपमा खीर खाने परम्परा प्राचीनकालदेखि नै रहँदै आएको मानिन्छ। यो परम्परा केवल प्रतीकात्मक नभई आर्थिक र वातावरणीय रूपमा पनि व्यावहारिक छ।
साउन महिना वर्षा ऋतुको समय भएकाले खेतबारी, वनजंगल जताततै हरियाली हुन्छ।
यस समयमा गाई, भैंसीले प्रशस्त घाँस खान पाउँछन् र फलस्वरूप धेरै दूध दिन्छन्। घरमा दूधको उपलब्धता बढेपछि इष्टमित्र, चेलीबेटीलाई घरमा बोलाएर खीर बनाई खुवाउने र आफू पनि खाने चलन चलेको हो। यसले नेपाली समाजको प्राकृतिक वातावरणसँगको सामञ्जस्यता र स्थानीय स्रोतको सदुपयोग गर्ने परम्परागत ज्ञानलाई देखाउँछ।
साउन महिनालाई हिन्दु धर्मावलम्बीहरूका लागि भगवान् शिवको विशेष महिना मानिन्छ। यस महिनाभरि शिवभक्तहरूले माछा–मासु नखाएर भगवान् शिवको पूजा आराधना गर्छन्। भगवान् शिवलाई दूध र दूधबाट बनेका परिकारहरू अति प्रिय मानिने भएकाले खीरलगायत मिठाई विधिपूर्वक चढाइन्छ। यसैले साउनको मध्य पारेर खीर खाने प्रचलन चलेको हुन सक्ने धर्मशास्त्रविद्हरू बताउँछन्। संस्कृत भाषामा खीरलाई ‘क्षीर’ वा ‘पायस’ भनिन्छ।
वैदिकशास्त्रमा खीरलाई सात्विक आहारमध्ये उत्तम मानिएको छ। पितृकार्य (श्राद्ध) र देवकार्यमा यसलाई महत्त्वपूर्ण वस्तुका रूपमा वर्णन गरिएको छ। ऋषिमुनिको पालादेखि नै श्राद्धमा निमन्त्रणा गरिएका ब्राह्मणहरूलाई पायस खुवाउने चलन थियो। अहिले पनि वैदिक सनातन धर्मावलम्बीले श्राद्धका दिन गाईको दूधमा पायस अर्थात् खीर अनिवार्य रूपमा बनाउँछन्। खीरलाई ‘पवित्र भोजन’ र ‘सात्विक आहारमध्ये उत्तम’ भनिएको छ, जसले यसलाई सामान्य खाद्य पदार्थभन्दा माथि उठाउँछ।
साउन १५, ‘खीर खाने दिन’ नेपाली समाजको कृषि, धर्म, स्वास्थ्य र सामाजिक जीवनसँग गहिरो रूपमा जोडिएको एउटा अनुपम परम्परा हो। यो केवल एक परिकार खाने दिन मात्र नभई, प्रकृतिसँगको हाम्रो सम्बन्ध, पुर्खाको ज्ञान र सामाजिक एकताको प्रतीक हो। यसले खीर खाने दिनको महत्त्वलाई केवल एक दिनको भोजनभन्दा माथि उठाएर ‘प्रकृतिसँगको सम्बन्ध, पुर्खाको ज्ञान र सामाजिक एकताको प्रतीक’ का रूपमा परिभाषित गर्छ।
असारको रोपाइँको थकानपछि खीरको पौष्टिक र तागतिलो भोजनले शरीरलाई स्फूर्ति दिन्छ भने धार्मिक आस्थाले मनलाई शान्ति प्रदान गर्छ। साउन १५ मा हामी सबै मिलेर खीरको स्वाद लिऔं, परम्पराको सम्मान गरौं र सामाजिक सद्भावलाई अझ प्रगाढ बनाऔं।