कोलकाता: बौद्ध धार्मिक गुरु दलाई लामाले आफ्नो उत्तराधिकारीको छनोटको जिम्मेवारी ‘गाडेन फोड्राङ ट्रस्ट’ लाई सुम्पेका छन्। दलाई लामाको कुल सम्पत्तिमा धेरै प्रकारका अनुमानहरू छन्। केही प्रतिवेदनहरूले उनीहरूको नेटवर्थ केवल $१ (लगभग ₹८३) रहेको दाबी गर्छन्, जसले उनीहरूको संत जीवनशैली र सांसारिक वस्तुहरूबाट दूरीलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ। केही स्रोतहरू विश्वास गर्छन् कि उनीहरूको नेटवर्थ $१५० मिलियन (लगभग ₹१२५० करोड) सम्म हुन सक्छ, जसमा पुस्तकहरू, पुरस्कारहरु,दानहरू र मिडिया इजाजतपत्रहरूबाट हुने आम्दानी समावेश छ। यी सबै कुराकानीहरूभन्दा बाहिर, दलाई लामाले स्पष्ट पारेका छन् कि उनको संस्था अर्थात् ‘दलाई लामाका संस्था’ भविष्यमा पनि जारी रहनेछ।
चीनको विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ता माओ निङले १औं शताब्दीमा राजा राजवंशले नयाँ दलाई लामाको चयन गर्न शुरु गरेको विधिको उल्लेख गर्दै भने कि सुनौलो कलश स्लिपबाट दलाई लामा, पञ्चेन लामा र अन्य महान बौद्ध व्यक्तित्वहरूको पुनर्जन्म केन्द्रीय सरकारले छनोट र अनुमोदन गर्नुपर्छ। १९५९ मा चिनियाँ सैनिकहरूले तिब्बतलाई नियन्त्रणमा लिएपछि आफ्नो ज्यानको खतराका कारण १४ औं दलाई लामा तेन्जिन ग्यात्सो २३ वर्षका थिए जब उनी ल्हासाबाट भागेका थिए।
वास्तवमा इतिहासमा दलाई लामालाई निर्वाचित गर्ने धेरै तरिकाहरू अपनाइएका छन्। सुनौलो कलशबाट नाम लिइएको तरिका छ। तर त्यो कलश आज चीनसँग छ। तिब्बती आध्यात्मिक नेता दलाई लामाले आफ्नो ९०औं जन्मदिनको चार दिन अघि भनेका थिए कि दलाई लामाको संस्था जारी रहनेछ। यससँगै उनीहरूले आफ्नो उत्तराधिकारी हुनेछ कि छैन भन्ने अनिश्चितताको अन्त्य गरे।
गत मे २१, २०२५ मा तिब्बती भाषामा जारी गरिएको एक विज्ञप्तिमा र बुधबार धर्मशालामा रहेको आफ्नो कार्यालयद्वारा, दलाई लामाले भविष्यका दलाई लामालाई मान्यता दिने एकमात्र अधिकार गादेन फोड्राङ ट्रस्टलाई रहेको बताए। चौधौं दलाई लामाको ९०औं जन्मदिन समारोह – तेन्जिन ग्यात्सो, जसलाई ल्हामा थोन्डुप पनि भनिन्छ, जुन ३० मा धर्मशाला नजिकैको सुग्लगखाङको म्याक्लोडगञ्जको मुख्य मन्दिरमा शुरु भयो।
विज्ञप्तिमा भनिएको छ कि म पुष्टि गर्छु कि दलाई लामाको संगठन जारी रहनेछ र म दोहोर्याउँछु कि गादेन फोड्राङ ट्रस्टलाई भविष्यको पुनर्जन्मलाई मान्यता दिने एकमात्र अधिकार छ। यस मामिलामा अरू कसैलाई हस्तक्षेप गर्ने अधिकार छैन। दलाई लामाको विज्ञप्तिमा भनिएको छ कि मैले विभिन्न माध्यमहरू मार्फत विश्वका अन्य भागहरूमा बसोबास गर्ने तिब्बती र तिब्बती बौद्धहरूबाट सन्देशहरू प्राप्त गरेको छु, जसले दलाई लामाको संगठन जारी राख्न अनुरोध गरेको छ।
म पुष्टि गर्छु कि दलाई लामाको संगठन जारी रहनेछ। भविष्यको पुनर्जन्मलाई मान्यता दिने जिम्मेवारी गादेन फोड्राङ ट्रस्ट, दलाई लामा कार्यालयका सदस्यहरूमा छ, जसले तिब्बती बौद्ध परम्पराका विभिन्न प्रमुखहरू र भरपर्दो धर्म रक्षकहरूसँग परामर्श गर्नुपर्छ जो दलाई लामा र दलाई लामाहरूको नरसंहारसँग अभिन्न रूपमा जोडिएका छन्। दलाई लामाले २४ सेप्टेम्बर २०११ मा तिब्बती बौद्ध परम्पराका प्रमुखहरूको बैठकमा उनले आगामी समयमा दलाई लामाको परम्परालाई जारी राख्ने कि राख्ने भन्ने कुरामा विचार गरिनुपर्छ भन्ने मुद्दा उठाए। त्यसबेला उनले भनेका थिए, “जब म ९० वर्षको हुनेछु, म तिब्बती बौद्ध परम्पराका उच्च लामा, तिब्बती जनता र अन्य चिन्तित व्यक्तिहरूसँग यो संस्था जारी राख्नु पर्छ कि पर्दैन भन्ने बारेमा छलफल गर्नेछु।” तिब्बती जनताको अपीलमा लिइएको निर्णय:
यद्यपि यस विषयमा कुनै सार्वजनिक छलफल भएन, तर विगत १४ वर्षमा, तिब्बती धर्म परम्पराका नेताहरू, तिब्बती संसदका सदस्यहरू, केन्द्रीय तिब्बती प्रशासन, गैरसरकारी संस्था, हिमालय क्षेत्र, मंगोलिया, बौद्ध गणराज्य रूस र चीन लगायत धेरै एसियाली देशहरूका बौद्धहरूले दलाई लामालाई पत्र लेखेर दलाई लामाको संगठनलाई निरन्तरता दिन आग्रह गरे। दलाई लामाले भने, “मैले तिब्बत भित्रबाट धेरै माध्यमहरू मार्फत उही अपील प्राप्त गरेको छु। यी सबै अनुरोधहरूलाई विचार गर्दै, म घोषणा गर्दछु कि दलाई लामाको संगठन जारी रहनेछ।”
अर्को दलाई लामालाई पहिचान गर्ने अधिकार केवल गादेन फोड्राङ ट्रस्टलाई मात्र छ: दलाई लामाले दोहोर्याउँछन् कि अर्को दलाई लामाको पहिचान र मान्यताको सम्पूर्ण प्रक्रिया केवल ‘गादेन फोड्राङ ट्रस्ट’ को अधिकार हो, जुन उनीहरूको आधिकारिक कार्यालयको हिस्सा हो। यस प्रक्रियामा अन्य कुनै व्यक्ति, संस्था वा सरकारले हस्तक्षेप गर्न सक्दैन। यससँगै उनीहरूले नाम नलिई चीनको कुनै पनि भूमिकालाई अस्वीकार गरे। दलाई लामाले स्पष्ट शब्दमा भने कि अरू कसैले पनि अर्को दलाई लामा नियुक्त गर्न सक्दैन। वर्तमान दलाई लामाको मृत्युपछि चीनले अर्को १५औं दलाई लाम आफैंले नियुक्त गर्न सक्ने विश्वास गरिन्छ। यद्यपि, दलाई लामाले आफैंले भनेका थिए कि यो प्रक्रिया तिब्बती परम्परा अनुसार पूरा हुनेछ, जसले विभिन्न तिब्बती बौद्ध परम्पराका प्रमुख र “धर्मका रक्षक” को भूमिका पनि खेल्नेछ, जुन यस आध्यात्मिक परम्परासँग गहिरो रूपमा जोडिएको छ।
दलाई लामाको कथन र चीनको प्रतिक्रिया:
जुलाई ६ मा आफ्नो ९० औं जन्मदिन मनाउन लागेका दलाई लामाले आफ्नो हालैको पुस्तक भ्वाइसेस फर द भ्वाइसेस (मार्च २०२५) मा लेखेका छन् कि उनको अर्को अवतार (पुनर्जन्म) चीन बाहिर, “स्वतन्त्र संसार” मा हुनेछ, सम्भवतः भारत वा अन्य कुनै देशमा, जहाँ तिब्बती बौद्ध धर्मको स्वतन्त्रता गठन भएको थियो। उनले भने, “पुनर्जन्मको उद्देश्य मेरो कामलाई अगाडि बढाउनु हो।” त्यसकारण, नयाँ दलाई लामा स्वतन्त्र संसारमा जन्मनेछन्, ताकि उनी तिब्बती बौद्ध धर्मको नेतृत्व र तिब्बती जनताको आकांक्षाको प्रतीक बन्न सकून्। “
चीनले यो कथनलाई तुरुन्तै अस्वीकार गर्‍यो। “दलाई लामा एक राजनीतिक रूपमा निर्वासित हुन् र तिब्बती जनताको प्रतिनिधित्व गर्ने कुनै अधिकार छैन,” चिनियाँ विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ता माओ निङले भने। जीवित बुद्धको वंशावली चीनको तिब्बतमा विकसित भएको थियो र उत्तराधिकारी चिनियाँ कानून र परम्परा अनुसार छनोट गरिनेछ। “
चीनले १७९३ मा राजा राजवंशले सुरु गरेको ‘गोल्डेन आर्न’ प्रक्रिया अन्तर्गत दलाई लामाको उत्तराधिकारीलाई अनुमोदन गर्ने अधिकार रहेको दाबी गरेको छ। यद्यपि दलाई लामाले फेरि एक पटक स्पष्ट पारे कि फोद्राङ फाउन्डेसनले आफ्नो उत्तराधिकारी खोज्ने र पहिचान गर्ने जिम्मेवारी पाउनेछ। फाउन्डेसन आफ्ना विश्वसनीय सहयोगीहरूद्वारा सञ्चालित छ र तिब्बती बौद्ध परम्परा अनुसार पुनर्जन्मको प्रक्रिया जारी राख्नेछ। दलाई लामाले आफ्ना अनुयायीहरूलाई चीनद्वारा नियुक्त कुनै पनि उम्मेदवारलाई स्वीकार नगर्न आग्रह गर्छन्, किनकि यो तिब्बती धार्मिक स्वायत्तताको विरुद्ध हुनेछ।
दलाई लामाको पहिचान प्रक्रिया: अर्को दलाई लामाको पहिचान तिब्बती बौद्ध धर्ममा ‘टुल्कु प्रणाली’ भनिने पुनर्जन्मको प्रक्रियामा आधारित छ। यो एक विशेष परम्परा हो जसमा अघिल्लो दलाई लामाको मृत्यु पछि उनको पुनर्जन्म (नयाँ दलाई लामा) को खोज हुन्छ।
यस प्रक्रियाका मुख्य चरणहरू हुन्: अघिल्ला संकेतहरूको अध्ययन – मृत्यु अघि वर्तमान दलाई लामाले दिएको कुनै पनि संकेत, सपना वा आध्यात्मिक अनुभव।
धार्मिक संकेतहरू र भविष्यवाणीहरूको अवलोकन – केही वस्तुहरू वा स्थानहरू जुन विशेष गरी नयाँ अवतार तर्फ संकेत गर्छन्। उम्मेदवार बच्चाहरूको पहिचान: विशेष उमेरका बच्चाहरूलाई छनोट गरिन्छ र विशेष धार्मिक व्यक्तिहरूलाई परिचय गराइन्छ वस्तुहरू। यदि बच्चाले पूर्व दलाई लामाका वस्तुहरू सही रूपमा पहिचान गर्छ भने, उसलाई सम्भावित अवतार मानिन्छ।
गोप्य अनुसन्धान – यो काम गाडेन फोद्राङ ट्रस्ट, उच्च लामाहरू र केही विश्वसनीय धर्म रक्षकहरूद्वारा गरिन्छ।
मान्यता र शिक्षा – जब सही अवतार पुष्टि हुन्छ, उसलाई सार्वजनिक रूपमा दलाई लामा र विशेष बौद्ध शिक्षाको रूपमा मान्यता दिइन्छ।
महत्त्वपूर्ण कुरा यो हो कि यो सम्पूर्ण प्रक्रिया केवल र केवल धार्मिक र आध्यात्मिक आधारमा हो, कुनै राजनीतिक हस्तक्षेपद्वारा होइन। यसरी, दलाई लामाको यो ताजा कथनले भविष्यको बारेमा स्पष्टता मात्र प्रदान गर्दैन, तर यो पवित्र परम्पराको महिमालाई कायम राख्नको लागि दृढ घोषणा पनि गर्दछ।