नयाँ दिल्ली: भारतका केन्द्रीय विज्ञान तथा प्रविधि राज्यमन्त्री (स्वतन्त्र प्रभार), पृथ्वी विज्ञान र प्रधानमन्त्री कार्यालय, परमाणु ऊर्जा विभाग, अन्तरिक्ष विभाग तथा कर्मचारी, जनगुनासो तथा पेन्सन राज्यमन्त्री डा जितेन्द्र सिंहले भारतीय मौसम विज्ञान विभाग (आईएमडी) को १५०औं वार्षिकोत्सवका अवसरमा आयोजित ऐतिहासिक कार्यक्रममा जम्मुमा एक क्षेत्रीय मौसम विज्ञान केन्द्र स्थापना गर्ने घोषणा गरेका छन्। यो पहल जम्मु–कश्मीर क्षेत्रमा मौसमसम्बन्धी सेवाहरूलाई सुदृढ बनाउने, विपद् व्यवस्थापनमा सुधार ल्याउने र जलवायु अनुकूलनलाई प्रवर्द्धन गर्ने दिशामा महत्त्वपूर्ण कदम मानिएको छ। डा जितेन्द्र सिंहले भारतको वैज्ञानिक प्रगतिमा आईएमडीको अतुलनीय योगदानको प्रशंसा गर्दै यसलाई विश्वस्तरमा अग्रणी संस्थाको रूपमा परिणत भएको उल्लेख गरे। उनले भने, सन् १८७५ मा सानो शुरुवात गरेपछि आईएमडीले एक गतिशील संस्थाको रूपमा विकास गर्दै महत्त्वपूर्ण मौसमसम्बन्धी तथ्यांक प्रदान गर्दै कृषि, विपद् व्यवस्थापन, उड्डयन र रक्षा जस्ता क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण योगदान दिएको छ। यसको पूर्वानुमानको विश्वासनीयता र सटीकता नयाँ उचाइमा पुगेको छ, जसले नागरिकहरूलाई सूचित निर्णय लिन सक्षम बनाएको छ।

डा जितेन्द्र सिंहले विश्व मौसम विज्ञान संगठनद्वारा शताब्दी केन्द्रको मान्यता प्राप्त श्रीनगर मौसम विज्ञान केन्द्रको ऐतिहासिक महत्त्वलाई प्रकाश पार्दै, जम्मुमा बन्ने नयाँ केन्द्रले पनि यसै प्रकारको सफलता दोहोर्‍याउने विश्वास व्यक्त गरे। उनले भने, ‘यो केन्द्र जम्मु क्षेत्रका विशेष भौगोलिक र जलवायु चुनौतीहरूको समाधान गर्नेछ, जसले देशभरि सटीक र समयमै मौसम पूर्वानुमान प्रदान गर्ने आईएमडीको मिशनमा सहयोग पुर्‍याउनेछ।‘ आईएमडीको प्रगतिमा चर्चा गर्दै डा सिंहले सन् २०१४ पछिको प्राविधिक प्रगतिले भारतको मौसमसम्बन्धी क्षमतामा ल्याएको क्रान्तिको उल्लेख गरे। उनले भने, ‘अत्याधुनिक अन्तरिक्ष, जमिन र समुद्री प्रविधिको एकीकरणले आईएमडीले ४० प्रतिशतभन्दा बढी सटीकता साथ पूर्वानुमान दिन सक्षम भएको छ। यो प्राविधिक उपलब्धिले चक्रवात, आकस्मिक बाढी, हिमपहिरो र अन्य प्राकृतिक विपद्‌का प्रभाव कम गर्न महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याएको छ।’

प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको नेतृत्वमा आईएमडीले आफ्नो पूर्वाधारलाई उल्लेखनीय रूपमा विस्तार गरेको छ। जम्मु–कश्मीरमा अहिले एक दशकअघिको तुलनामा स्वचालित मौसम स्टेशन (एडब्ल्युएस) को संख्या दोब्बर भएको छ। साथै, जम्मु, श्रीनगर, मनिहाल र लेहमा उन्नत एक्स-ब्याण्ड राडारहरूको स्थापना गरिएको छ। अमरनाथ यात्रा र वैष्णो देवी तीर्थयात्राजस्ता महत्त्वपूर्ण घटनाहरूका लागि सटीक मौसम पूर्वानुमान सुनिश्चित गर्न यी विकासहरू निकै महत्त्वपूर्ण साबित भएका छन्। डाक्टर जितेन्द्र सिंहले सरकारको महत्वाकांक्षी मिशन ‘मौसम’ को उल्लेख गरे, जसलाई मोदी सरकारको तेस्रो कार्यकाल, मोदी ३.० को पहिलो १०० दिनका हिस्साका रूपमा शुरु गरिएको २,००० करोड रुपियाँको पहल हो।

सन् २०२४ देखि २०२६ सम्म चल्ने यस मिशनको उद्देश्य भारतलाई “मौसमका लागि तयार र जलवायुप्रति स्मार्ट” बनाउनु हो। सुधारिएको पूर्वानुमान उपकरण र व्यापक पहुँचको साथ, यो मिशनले नागरिकहरू र सरोकारवालाहरूलाई जलवायुसम्बन्धी उपयोगी जानकारी प्रदान गर्न केन्द्रित छ। डाक्टर जितेन्द्र सिंहले यस मिशनले जलवायु कार्यमा भारतको बढ्दो नेतृत्वलाई रेखांकित गर्ने र अन्य देशहरूको लागि उदाहरणीय मानक स्थापना गर्ने कुरामा जोड दिए। उनले भने, “हामी २०४७ सम्म भारतलाई मौसम सेवाहरू र विपद् तयारीका लागि एक वैश्विक केन्द्रका रूपमा हेर्छौं।” डाक्टर सिंहले श्रीनगर मौसम विज्ञान केन्द्र र जम्मू विश्वविद्यालय, शेर-ए-कश्मीर कृषि विज्ञान र प्रविधि विश्वविद्यालय (एसकेयुएएसटी) र इस्लामिक विज्ञान तथा प्रविधि विश्वविद्यालय, अवंतीपुरा जस्ता संस्थानहरूबीच आगामी समझदारी पत्रको घोषणा गरे। यी सहकार्यहरूले मौसम विज्ञानमा अनुसन्धान र नवाचारलाई प्रवर्द्धन गर्नेछन्, जसले मौसम विशेषज्ञहरूको नयाँ पुस्ता तयार पार्ने लक्ष्य राख्छ। डाक्टर सिंहले नागरिकहरूको दैनिक जीवनमा भारतीय मौसम विज्ञान विभाग (आईएमडी) को बढ्दो महत्वबारे पनि चर्चा गरे। कृषकलाई कृषि सम्बन्धी सल्लाह प्रदान गर्नेदेखि कठिन भूभागमा खटिएका विमानन र रक्षा कर्मचारीहरूलाई मौसमसम्बन्धी अद्यावधिक दिने काममा आईएमडीको भूमिका अपरिहार्य भएको उनले बताए। आईएमडीको एसएमएस र व्हाट्सएप-आधारित अलर्टहरूले लाखौं मानिसहरूसम्म वास्तविक समयमा जानकारी पुर्‍याइरहेको छ।

डाक्टर सिंहले आईएमडीको पूर्वानुमानहरूमा नागरिकहरूले देखाएको विश्वासलाई झल्काउने केही किस्साहरू पनि साझा गरे। ‘विवाहजस्ता महत्त्वपूर्ण उत्सवहरूको योजना बनाउन आईएमडीको पूर्वानुमानमा नागरिकहरूको भरोसा यस संस्थाको विश्वसनीयता र समर्पणको प्रमाण हो’, उनले भने। यस संस्थाको सफलता विज्ञान र प्रविधिप्रति सरकारको अटूट प्रतिबद्धताको समर्थनले सम्भव भएको उनले उल्लेख गरे। आईएमडीको १५०औं वार्षिकोत्सव जनवरी १५, २०२५ मा दिल्लीमा भव्य कार्यक्रमसहित समापन हुनेछ, जसको मुख्य अतिथि प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी रहनेछन्। यस कार्यक्रममा विभागको समृद्ध इतिहासको सम्मान गरिनुका साथै भविष्यका लागि यसको रणनीतिक ढाँचा सार्वजनिक गरिनेछ। डाक्टर जितेन्द्र सिंहले भने, ‘जस्तो कि हामी यस महत्त्वपूर्ण उपलब्धिको उत्सव मनाउँदैछौं, हामीले यस्तो भविष्यतर्फ निरन्तर काम गर्नुपर्छ, जहाँ भारत मौसम विज्ञान विशेषज्ञतामा विश्वको नेतृत्व गर्दै सबैका लागि सुरक्षा, स्थिरता र समृद्धि सुनिश्चित गरोस्।‘ जम्मूका लागि क्षेत्रीय मौसम विज्ञान केन्द्रको घोषणा यस यात्रामा महत्त्वपूर्ण कदम मानिएको छ, जसले वैज्ञानिक पूर्वाधार सुदृढ गर्दै विश्वसनीय मौसम सेवाहरूमार्फत नागरिकहरूलाई सशक्त बनाउने सरकारको प्रतिबद्धतालाई झल्काउँछ। -पीआईबी