नयाँ दिल्ली: केन्द्रीय विज्ञान तथा प्रविधि राज्य मन्त्री (स्वतन्त्र प्रभार), पृथ्वी विज्ञान राज्य मन्त्री (स्वतन्त्र प्रभार), प्रधानमन्त्री कार्यालय, आणविक ऊर्जा विभाग, अन्तरिक्ष विभाग तथा कार्मिक, लोक गुनासो र पेन्सन राज्य मन्त्री डा जितेन्द्र सिंहले आज जानकारी दिए कि इसरोको ३० दिसम्बर २०२४ मा निर्धारित मिशन ऐतिहासिक हुनेछ। यो मिशन अन्तरिक्षमा दुईवटा उपग्रहलाई जडान गर्न वा उनीहरूको विलय गर्ने दुर्लभ उपलब्धि हासिल गर्नेछ। यो परियोजनाको नाम “स्पेस डकिङ एक्सपेरिमेन्ट” (स्पेडेक्स) राखिएको छ। केन्द्रीय मन्त्री जितेन्द्र सिंहले भने, “पूरा देश उत्सुकताका साथ भारतीय अन्तरिक्ष अनुसन्धान संगठनको प्रतीक्षा गरिरहेको छ, किनभने इसरो अन्तरिक्ष प्रविधिमा एक महत्वपूर्ण उपलब्धि हासिल गर्न तयार छ।”

डा जितेन्द्र सिंहले एक विशेष मिडिया अन्तर्वार्तामा विस्तृत रूपमा यो मिशनबारे जानकारी दिएका छन्। उनले भने, ‘‘आउँदै गरेको स्पेडेक्स मिशनको उद्देश्य अन्तरिक्षमा दुई उपग्रहलाई एकीकृत रूपमा स्थापना गर्नु हो, जुन निकै चुनौतीपूर्ण कार्य हो। अहिलेसम्म यो कार्य सम्पन्न गर्न गिनेचुनेका देशहरूले मात्र सफलता प्राप्त गरेका छन्। यो महत्वाकांक्षी परियोजना ३० दिसम्बर २०२४ मा कार्यान्वयन हुनेछ र यसका लागि प्रयोग हुने स्वदेशी प्रविधिलाई “भारतीय डकिङ सिस्टम” भनिएको छ।

“स्पेडेक्स” भारतका लागि एउटा ऐतिहासिक कदम हुनेछ, जसले अन्तरिक्ष यान डकिङ प्रविधिमा भारतको विशेषज्ञता प्रदर्शन गर्नेछ। डा. जितेन्द्र सिंहले भने, ‘यो मिशनले अन्तरिक्ष डकिङमा दक्षता हासिल गर्न सक्षम देशहरूको विशेष श्रेणीमा भारतलाई समावेश गर्नेछ। यस जटिल उपलब्धिलाई प्रदर्शन गर्न अद्वितीय माध्यम र पीएसएलभी रकेटमार्फत ‘भारतीय डकिङ सिस्टम’ सहित दुई उपग्रह प्रक्षेपण गरिनेछ।” केन्द्रीय मन्त्रीले बताए कि यो मिशनको सफलता भारतका भविष्यका अन्तरिक्ष महत्वाकांक्षाहरूका लागि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। उनले भने, ‘‘डकिङ प्रविधि “चन्द्रयान-४” र नियोजित भारतीय अन्तरिक्ष स्टेशनजस्ता दीर्घकालीन मिशनका लागि निर्णायक हुनेछ। साथै, यो उपलब्धि मानवयुक्त “गगनयान” मिशनका लागि पनि महत्त्वपूर्ण हुनेछ।‘‘ एक ह्यान्डआउटअनुसार, अन्तरिक्षको लगभग शून्य गुरुत्वाकर्षणमा इसरोले २८,८०० किलोमिटर प्रति घण्टाको गतिमा परिक्रमा गरिरहेका दुईवटा उपग्रहलाई संयुक्त गर्ने प्रयास गर्नेछ। यो कार्य चुनौतीपूर्ण हुनेछ, किनभने यो प्रक्रियामा दुवै उपग्रहलाई सावधानीपूर्वक सञ्चालन गरी उनीहरूको सापेक्ष गति ०.०३६ किलोमिटर प्रति घण्टासम्म कम गरिनुपर्नेछ। “चेजर” र “टार्गेट” नामक दुई उपग्रह अन्तरिक्षमा एक इकाई बनाउने गरी आपसमा जडान हुनेछन्।

इसरोको यो उपलब्धि भारतलाई अन्तरिक्ष क्षेत्रमा अग्रणी देशहरूमध्ये समावेश गर्नेछ, जसले अन्तरिक्ष अन्वेषण र नवप्रवर्तनको दिशामा ठूलो कदम हुनेछ। स्पेडेक्स एउटा महत्वपूर्ण माइलस्टोन हो, जसले आगामी वर्षहरूमा थप जटिल अन्तरिक्ष मिसनहरूको मार्ग प्रशस्त गर्नेछ। इसरोको स्पेडेक्स मिशन ३० दिसम्बर २०२४ मा प्रक्षेपण गरिनेछ, जसले भारतको अन्तरिक्ष यान डकिङ प्रविधिको प्रदर्शन गर्नेछ र अन्तरिक्ष अन्वेषण र उपग्रह सेवा क्षमताहरूमा महत्वपूर्ण पहिचान रहनेछ। भारत अन्तरिक्ष अन्वेषणमा महत्वपूर्ण कदम उठाउने तयारी गर्दैछ। इसरोले ३० दिसम्बर २०२४ मा स्पेस डकिङ एक्सपेरिमेन्ट (स्पेडेक्स) प्रक्षेपण गर्नेछ। यस मिशनमा पीएसएलभी-सी६० प्रयोग गरिनेछ, जसले श्रीहरिकोटाबाट भारतीय समय अनुसार राति ९:५८ बजे उडान भर्नेछ। स्पेडेक्स एउटा माइलस्टोन हो, जसले अन्तरिक्ष यान डकिङ प्रविधिमा भारतको विशेषज्ञतालाई देखाउनेछ। स्पेडेक्सले दुई समान उपग्रहहरू, एसडीएक्स०१ र एसडीएक्स०२लाई स्थापित गर्नेछ। प्रत्येक उपग्रहको तौल लगभग २२० किलोग्राम हुनेछ र यी पृथ्वीबाट ४७० किलोमिटर माथि परिक्रमा गर्नेछन्। यसको प्रमुख उद्देश्यहरूमा सटीक समागम र डकिङ कार्य सम्पन्न गर्नु, डक गरिएको अन्तरिक्ष यानबीच ऊर्जा स्थानान्तरणलाई सहज बनाउनु, र दुई वर्षको आयु अवधि पश्चात अनडकिङ पछि पेलोडको सञ्चालन समावेश छन्।

यो मिशन भविष्यका अन्तरिक्ष कार्यक्रमहरूका लागि आवश्यक छ, जसमा उपग्रह सेवा र भारतको अन्तरिक्ष केन्द्र अर्थात् भारतीय अन्तरिक्ष स्टेशनको निर्माण कार्य समावेश छ। स्पेडेक्सले विभिन्न अनुप्रयोगहरूको लागि पीएसएलभीको चौथो चरण पीओईएम-४ पनि प्रयोग गर्नेछ। यस चरणमा शैक्षिक संस्थाहरू र स्टार्टअपहरूबाट २४ पेलोडहरू लानेछ। यस क्रममा कक्षामा सूक्ष्म गुरुत्वाकर्षण वातावरणको उपयोग गरिनेछ। स्पेडेक्सले दुई उपग्रहहरूको बीच डकिङ र अनडकिङ क्षमताहरू प्रदर्शन गर्नेछ। यसमा ऊर्जा स्थानान्तरण र वैज्ञानिक पेलोड सञ्चालन समावेश छ। यो मिशनले २० किलोमिटरको दुरीमा टाढाको समागम चरणबाट शुरु हुने प्रक्रियाहरूको अनुकरण गर्नेछ र ३ मिटरको दुरीमा डकिङको साथ समाप्त हुनेछ। यो क्षमता भारतका चन्द्र र अन्तरग्रहीय मिसनहरूको लागि महत्त्वपूर्ण छ। डकिङ प्रविधिले बहु-प्रक्षेपण मिशनहरूलाई सक्षम बनाउनेछ र भविष्यमा मानव अन्तरिक्ष उडानलाई सहयोग प्रदान गर्नेछ। अहिलेसम्म केवल अमेरिका, रूस, र चीनले मात्र यस्तो उपलब्धि हासिल गर्नसकेका छन्। -पीआईबी