कोलकाता: भारत एक विविध र बहुसांस्कृतिक देश हो। यसका बाबजुद पनि यहाँको विविध जनसंख्याका लागि उत्पादन गरिएका विज्ञापनहरूमा विविधताको लगभग पूर्ण अभाव छ। भारतमा उत्पादित विज्ञापनहरूमा विभिन्न क्षेत्रीय वा जातीय समूहहरू, विभिन्न शरीरको आकार, छालाको रङ र उमेर समूहहरूलाई कम प्रतिनिधित्व गरिन्छ। एलजीबीटीक्यु समुदाय वा दिव्यांग व्यक्तिहरूको लगभग कुनै प्रतिनिधित्व छैन। क्षेत्रीय विज्ञापनहरूमा पनि यी मध्ये केही वर्गहरूको प्रतिनिधित्व हराइरहेको छ। एउटा राम्रो कुरा के छ भने विज्ञापनमा महिलाको प्रतिनिधित्वको सन्दर्भमा सकारात्मक प्रवृत्ति देखिएको छ। यद्यपि, उनीहरूको प्रतिनिधित्वको गुणस्तरमा अझै केही सुधार छ।यी निष्कर्षहरू एडभरटाइजिङ स्ट्यान्डर्ड काउन्सिल अफ इण्डिया (एएससीआई) र युनाइटेड नेशन्स वुमन कम्ब्याटिङ् स्टेरियोटाइप एलायन्स (युएए) द्वारा जारी गरिएको “मेनस्ट्रीमिङ डाइभर्सिटी एण्ड इनक्लुसिभनेस इन इण्डियन एडभरटाइजिङ’ शीर्षकको हालैको रिपोर्टको अंश हो। ब्राण्ड अनुसन्धानमा एक विश्वव्यापी नेता कान्तरसँग साझेदारीमा गरिएको यो व्यापक अध्ययनले भारतीय विज्ञापन भित्र विविधता र समावेशीकरण (डी एण्ड आई) को दायरा उजागर गर्दछ। यसले उदीयमान प्रवृत्ति, चुनौती र अवसरहरूको खोजी गर्दछ।अध्ययनले १३ भाषाहरूमा २६१ भन्दा बढी विज्ञापनहरू समावेश गर्यो र तिनीहरूलाई आठ मापदण्डहरूमा जाँच गर्यो: उमेर, लिङ्ग, यौन झुकाव, जाति/जातीयता, शरीरको आकार, सामाजिक वर्ग, दिव्यांगता र धर्म। यो अध्ययनले भारतीय विज्ञापनले लैङ्गिक मोर्चामा राम्रो प्रदर्शन गरिरहेको तर अन्य पक्ष कमजोर रहेको बताएको छ।रिपोर्टका मुख्य कुराहरूप्रतिवेदनले भारतीय विज्ञापनमा महिलाको प्रतिनिधित्वमा निरन्तर वृद्धि भएको उल्लेख गरेको छ। ४५% विज्ञापनमा महिला मात्र देखाइएको छ, जुन विश्वव्यापी औसत २५% भन्दा बढी हो। पुरुष र महिलाको चित्रणमा, महिला पात्रहरूलाई थप स्टिरियोटाइपिकल रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ। महिलाहरूलाई पुरुषको तुलनामा गोरी र पातलो देखाइएको छ। महिलाको चित्रण पनि हेरचाह गर्ने छविमा आधारित छ। एकै समयमा, पुरुषहरूको चित्रण अधिकारको छविमा आधारित छ। प्रतिवेदनमा भनिएको छ, १% भन्दा कम विज्ञापनहरूमा एलजीबीटीक्युआई समुदायका सदस्यहरू वा दिव्यांगता भएका व्यक्तिहरू छन्। लगभग ४% विज्ञापनहरूमा ६५ वर्ष भन्दा माथिका वृद्ध व्यक्तिहरू देखाइएको छ। अन्य धेरै बजारहरू जस्तो नभई, भारत आफ्नो जातजाति र छालाको रंगको विविधता प्रदर्शन गर्न एकदमै साँघुरो छ। १९% को विश्वव्यापी औसतको तुलनामा केवल ३% भारतीय विज्ञापनहरूमा जातीय समूहहरूको प्रतिनिधित्व थियो र २७% को विश्वव्यापी औसतको तुलनामा केवल ४% विज्ञापनहरूमा छालाको रंग विविधता देखाइएको थियो।अध्ययनले विज्ञापनमा प्रतिनिधित्वको लागि उपभोक्ता प्रतिक्रियाहरू नाप्न प्रोग्रेसिभ अनस्टेरियोटाइप मेट्रिक (पीयुएम)को प्रयोग गर्योा। पीयुएम विज्ञापनहरूमा उपभोक्ता प्रतिक्रिया मापन गर्दछ। यसमा विज्ञापनमा मानिसलाई जसरी प्रस्तुत गरिएको छ, त्यसले समाजको आधुनिक र प्रगतिशील दृष्टिकोणको प्रतिनिधित्व गर्छ कि गर्दैन भनेर जान्न प्रयास गरिएको छ। विश्वभर गरिएका अध्ययनहरूले देखाएको छ कि जब पीयुएम सकारात्मक हुन्छ, विज्ञापनमा देखाइएको ब्राण्डले फाइदा पुर्याकउँछ र यसको बिक्री बढाउँछ।एएससीआईकी सीईओ तथा महासचिव मनिषा कपूरले भनिन्, ‘प्रगतिशील विज्ञापनहरूले समाज र ब्रान्डहरूका लागि राम्रो काम गर्दछ। स्टिरियोटाइपिकल चित्रणहरूमा अड्किएका विज्ञापनहरू भारतको विविध उपभोक्ता आधारसँग जोडिन असफल हुन्छन्। अनस्टेरियोटाइप एलायन्स र अन्य साझेदारहरूसँग सहकार्य गर्दै एएससीआई फराकिलो डी एण्ड आई प्रतिनिधित्व प्राप्त गर्न उद्योगलाई मार्गदर्शन र समर्थन गर्न प्रतिबद्ध छ।‘ युएन वुमन इण्डियाको कन्ट्री रिप्रेजेन्टेटिभ सुसान फर्ग्युसनले भनिन्, ‘अनस्टेरियोटाइप एलायन्स इण्डिया नेशनल च्याप्टरका संयोजकको हैसियतमा हामी विज्ञापनको संसारमा समावेशीकरणलाई प्रवर्द्धन गर्न समर्पित छौं। विगत दुई वर्षमा, हाम्रो गठबन्धनले विविधता र समावेशीकरण तर्फ सांस्कृतिक परिवर्तनलाई अगाडि बढाउन विज्ञापन र मिडियाको लाभ उठाउन प्रतिबद्ध ब्रान्ड, संस्था र व्यक्तिहरूलाई एकसाथ ल्याएको छ। स्टिरियोटाइपहरू हटाउन र थप समावेशी विज्ञापन उद्योगलाई बढावा दिन हाम्रो सामूहिक प्रयासहरूमा हामी गर्व गर्छौं।‘ सौम्या मोहन्ती, एमडी तथा सीसीओ दक्षिण एसिया इनसाइट्स डिभिजन, कान्तारले भनिन्, ‘भारतीय विज्ञापनमा विविधता र समावेशीकरणको विकसित परिदृश्यमा प्रकाश पार्न एएससीआई र अनस्टिरियोटाइप एलायन्ससँग साझेदारी गर्न पाउँदा हामी गर्व गर्छौं। हाम्रो लक्ष्य अनुसन्धान र ज्ञानको माध्यमबाट थप समावेशी र प्रतिनिधि उद्योगलाई बढावा दिनु हो जुन दर्शकहरूको विविध दायरासँग प्रतिध्वनित हुन्छ।‘