दिल्लीको शास्त्री नगर, मुखर्जी नगर र राजीव नगर जस्ता क्षेत्रहरू युपीएससीको तयारी गर्ने मानिसहरूले भरिएका छन्। देशको सबैभन्दा कठिन परिक्षाको तयारी गर्न यहाँका मानिसहरु निकै सीमित सुविधामा बसेर आफ्नो सपना पूरा गर्न दिनरात मिहिनेत गर्छन्। धेरै विद्यार्थीको सपना पूरा गर्ने जोश, विवशतामा झुण्डिएर गरिबीमा युपीएससी पढ्ने कथा सगरमाथाको चुचुरो आरोहणभन्दा कम छैन। यस तयारीमा विद्यार्थीहरू आफ्नो समय र पैसा बर्बाद गर्नुका साथै मानसिक र शारीरिक रोगको शिकार हुने गर्दछन्।

इन्टरनेशनल जर्नल फर रिसर्च इन एप्लाइड साइन्स एन्ड इन्जिनियरिङ टेक्नोलोजीमा प्रकाशित सर्वेक्षणमा आधारित एक शोधपत्रका अनुसार देशमा युपीएससीको तयारी गरिरहेका धेरै उम्मेद्वार मानसिक स्वास्थ्य समस्याबाट ग्रसित रहेको खुलासा भएको छ। कतिपय विद्यार्थीहरूले यसमा सफलता पाउन सकेका छैनन् र उनीहरूका लागि यो कुनै आघातभन्दा कम छैन, विशेषगरी आम्दानीको अर्को स्रोत नभएका विद्यार्थीहरूका लागि। विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)का अनुसार यदि कुनै व्यक्तिले जीवनका सबै तनावको सामना गरेर पनि आफूलाई सजिलैसँग राम्रो अवस्थामा राख्न सक्छ भने ऊ मानसिक रूपमा स्वस्थ हुन्छ। सरल भाषामा बुझ्ने हो भने मानसिक स्वास्थ्य भनेको भावनात्मक, मानसिक र सामाजिक समृद्धि हो। यसले व्यक्तिको सोच्ने, बुझ्ने, महसुस गर्ने र कार्य गर्ने क्षमतालाई पनि असर गर्छ। विश्वभरका मानसिक विकारहरूमध्ये डिप्रेसन सबैभन्दा ठूलो समस्या हो। यो बेरोजगारी, गरिबी र लागुऔषध दुर्व्यसन जस्ता धेरै सामाजिक समस्याहरूको कारण बन्न जान्छ। एक अनुसन्धानको क्रममा, २०२२ देखि २०२३ सम्म करिब २०३ युपीएससी उम्मेद्वारहरूको सर्वेक्षण गरिएको थियो। यस अनुसन्धानमा परीक्षा, प्रशिक्षण, शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्य स्थिति, भावनात्मक समस्या र सुत्ने समय जस्ता प्रश्नहरू मार्फत मानसिक अवस्था परीक्षण गरिएको छ।

सर्वेक्षणमा १९ वर्षदेखि ३३ वर्षसम्मका व्यक्तिहरूले आफ्नो जीवनका बारेमा स्पष्ट जवाफ दिएका छन्। ५३.३ प्रतिशतले आफ्नो मानसिक स्वास्थ्य केही हदसम्म खराब भएको स्वीकार गरेका छन्। यसमा सबैभन्दा ठूलो समस्या भनेको उनीहरुको कमजोर आर्थिक अवस्था हो। सोही सर्वेक्षणमा १६ प्रतिशत विद्यार्थीले आफ्नो मानसिक स्वास्थ्य निकै राम्रो, २९ प्रतिशतले राम्रो, २८ प्रतिशतले नराम्रो र २५ प्रतिशतले निकै नराम्रो भएको बताए। उही समयमा, त्यहाँ २ प्रतिशत विद्यार्थीहरू छन् जो आफ्नो मानसिक स्वास्थ्यको बारेमा केही भन्न नसक्ने अवस्थामा छन्। धेरै प्रयास गर्दा पनि नतिजा नआउनु उम्मेदवारमा निराशाको कारण बनेको छ। यस अनुसन्धानमा ४ पटक वा सोभन्दा बढी प्रयास गर्ने विद्यार्थीहरूले आफ्नो मानसिक स्वास्थ्य एक वा दुई पटक प्रयास गर्ने विद्यार्थीहरूको तुलनामा धेरै खराब भएको बताए। तथ्यांक हेर्दा ९० प्रतिशत विद्यार्थीले ६ पटक प्रयास गरेका छन्। हरेक असफलताले आफ्नो मानसिक स्वास्थ्यमा असर गरेको उनले बताए।

यस अनुसन्धानमा यो पनि फेला परेको छ कि युपीएससी उम्मेद्वारहरूको भावनात्मक कारण पनि उनीहरूको मानसिक अवस्थाको प्रमुख कारण बनेको छ। जसका कारण मानिसलाई दुःख वा चिन्ता लाग्न थाल्छ। ४१ दशमलव ७ प्रतिशत उम्मेदवारले आफ्नो काम वा दैनिक जीवनमा भोग्नु पर्ने समस्याले सताएको बताएका छन्। भावनाहरू अभिव्यक्त गर्ने वा नियन्त्रण गर्नु पनि मानसिक स्वास्थ्यको महत्त्वपूर्ण अंग मानिन्छ। तर, यस अनुसन्धानमा भाग लिने ३२ प्रतिशत उम्मेदवारहरूले भावनात्मक समस्याले उनीहरूको तयारीमा कुनै बाधा नपुगेको विश्वास गर्छन्। जबकि २६ दशमलव २ प्रतिशत उम्मेदवारलाई यो पनि आफ्नो तयारीको कारक हो भन्ने थाहा छैन। उम्मेदवारहरुलाई उनीहरुको शारीरिक स्वास्थ्यको बारेमा सोध्दा ३६ प्रतिशत उम्मेदवारले आफ्नो शारीरिक स्वास्थ्य अलि खराब वा नराम्रो भएको बताएका छन्। यस प्रश्नको जवाफमा २२ प्रतिशत उम्मेदवारले आफ्नो स्वास्थ्य एकदमै राम्रो, ४१ प्रतिशतले राम्रो, २१ प्रतिशतले खराब र १५ प्रतिशतले आफ्नो स्वास्थ्य अवस्था राम्रो रहेको बताएका छन्। यो एकदमै नराम्रो भएको बताउँछन्, जबकि १ प्रतिशत उम्मेदवारलाई यसको बारेमा जानकारी छैन।

निद्राको ढाँचाको बारेमा सोध्दा, धेरै जसो युपीएससी आकांक्षीहरूले स्वीकार गरे कि उनीहरू हरेक दिन 3 देखि ८ घण्टा सुत्छन्। यस अनुसन्धानमा ४६ दशमलव ६ प्रतिशत उम्मेदवारले आफू दिनमा ४ देखि ६ घण्टा मात्र सुत्ने बताएका छन्। ४९ प्रतिशत उम्मेदवारले दिनको ६ देखि ८ घण्टा सुत्ने बताएका छन् भने ३ प्रतिशत उम्मेदवारले ८ घण्टाभन्दा बढी सुत्ने प्रतिक्रिया दिएका छन्। उसको मानसिक स्वास्थ्यमा असर गर्छ तर त्यसको प्रत्यक्ष असर पर्छ।

यस अनुसन्धानमा यो पनि फेला परेको छ कि युपीएससी उम्मेदवारहरू ठूलो संख्यामा कोचिंगमा सामेल हुन्छन्। ६८ प्रतिशत उम्मेद्वारहरू यूपीएससीको तयारीका लागि कोचिङमा जान्छन् भने ३२ प्रतिशत उम्मेद्वारहरू पढाइका लागि कोचिङमा नजाने पनि छन्। यद्यपि, अनुसन्धान कोचिङमा सामेल हुने उम्मेद्वारहरूको मानसिक स्वास्थ्य अलि राम्रो हुन्छ। यस अनुसन्धानमा ८७.४० प्रतिशत उम्मेद्वारहरूले आफ्नो मानसिक स्वास्थ्यको कहिल्यै उपचार नगरिएको विश्वास गरेका थिए। जबकि १२.६० प्रतिशत उम्मेदवारले मानसिक समस्याको उपचार गराएको बताएका छन्। यसले जनसङ्ख्यामा मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी समस्याहरूबारे चेतनाको कमी रहेको देखाउँछ। परीक्षाको बढ्दो दबाब र युपीएससी  परीक्षार्थीहरूको शारीरिक स्वास्थ्य र निद्राको ढाँचामा पनि नकारात्मक असर पर्न सक्छ।

युपीएससी  तयारीको लागि १० महिनाको कोचिङ शुल्क रु १.२० लाख देखि रु १.८० लाख सम्म हुन्छ। यसपछि धेरैजसो विद्यार्थी ऐच्छिक विषयका लागि पनि अन्य कोचिङतर्फ जान बाध्य छन्। जसको शुल्क १० देखि ५० हजार रुपियाँसम्म रहेको छ। यी सबै खर्च जोड्ने हो भने एक विद्यार्थीले वर्षमा करिब ३ लाख रुपियाँ खर्च गर्नुपर्ने हुन्छ। कतिपय विद्यार्थी यहाँ सामान्य परिवारबाट आउँछन् र धेरैले यसका लागि ऋण लिनुपर्ने हुन्छ। यस बाहेक, युपीएससी  कोचिंग नजिकको कोठाको मूल्य आकाश छ। मुखर्जी नगर र राजीव नगर जस्ता क्षेत्रमा कोठा खोज्ने हो भने कम्पार्टमेन्टजस्तो कोठाको भाडा ८ देखि १० हजार रुपियाँ प्रतिमहिना हुन्छ, जसमा एक जना बाहेक अरू कसैलाई बस्न गाह्रो हुन्छ। यस्तो अवस्थामा छनोट नहुने डरले उनीहरुको मानसिक स्वास्थ्यमा असर गर्छ। युपीएससीको तयारी गर्दा शारीरिक र मानसिक रूपमा राम्रो रहनु हरेक विद्यार्थीको लागि ठूलो चुनौती हो। पुरानो राजिन्दर नगरमा अध्ययन गरेका अहमदाबादका समीर प्रजापतिले अन्तर्राष्ट्रिय संचारमाध्यमलाई भने, ‘शुरुमा त्यति फरक पर्दैन तर समयसँगै सामाजिक दबाब बढ्दै जाँदा पैसाको समस्या बढ्दै जान्छ किनभने तपाईं केही असफलता पाउनुहुन्छ। तपाईंको उमेरका मानिसहरू वा साथीहरूले एउटा समस्या पाएका हुन सक्छन्। राम्रो ठाउँमा जागिर छ र अहिले तयारी गरिरहनुभएको छ, जसका कारण धेरैलाई तनाव भएको छl’ इण्डियन काउन्सिल अफ मेडिकल रिसर्च (आईसीएमआर) को एक सर्वेक्षण प्रतिवेदन अनुसार हाल देशभरका १२-१३ प्रतिशत विद्यार्थी मनोवैज्ञानिक, भावनात्मक र व्यवहारिक समस्याबाट पीडित छन्। युपीएससी  तयारीको लागि एक स्थिर र स्वस्थ मानसिकता सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण छ, तर यसको लागि तयारी गर्ने विद्यार्थीहरूले लामो समयसम्म परिवार र साथीहरूबाट टाढा बस्नुपर्छ। यस्तो अवस्थामा धेरैले एक्लोपन महसुस गर्न थाल्छन्। कुनै पनि प्रतिस्पर्धात्मक परीक्षाको तयारी गर्ने विद्यार्थी सधैं सफलता र करियर बनाउने चिन्तामा रहन्छ। युपीएससी  जस्ता परीक्षाहरू धेरै लामो हुन्छन्, जसका लागि धेरै धैर्यता चाहिन्छ, तर यो बिना, केही विद्यार्थीहरू निराश र निराश हुन्छन् र कोही लागूपदार्थको लतमा पर्छन्।

एक प्रकारले युपीएससी  परीक्षामा सहभागी हुने विद्यार्थीका लागि न पाठ्यक्रम तय हुन्छ न कुनै ग्यारेन्टी हुन्छ, यस्तो अवस्थामा उनीहरूले ब्याकअप प्लान पनि बोक्नुपर्छ। सामान्यतया, युपीएससीको तयारी गर्ने विद्यार्थीहरूले आफ्नो पहिलो वर्ष कोचिङमा बिताउँछन्। त्यसपछि प्रिलिम दिन्छन् र सफल भए फाइनल नतिजा आउन अघि अर्को वर्ष बित्छ। सामान्य अवस्थामा, ‘म कहाँ छु र कति मेहनत गर्नुपर्छ’ थाहा पाउन उनीहरूलाई दुई वर्ष लाग्छ।