नवरात्रिको नौ दिनमा देवी दुर्गाका नौ रूपको पूजा गरिन्छ। नौ दिनसम्म विभिन्न माताको पूजा गरिन्छ। यसै क्रममा तेस्रो दिन माता कुष्माण्डाको चौथो रूपको पूजा गरिन्छ। कुष्माण्डा मातालाई ब्रह्माण्डको आद्य शक्ति मानिन्छ। यसका साथै देवी दुर्गाको यो रूपलाई सबैभन्दा उग्र पनि मानिन्छ। देवी दुर्गाको चौथो रूप माता कुष्माण्डाका ८ वटा हात छन्। त्यसैले यिनीहरूलाई अष्टभुजा पनि भनिन्छ। उनको आठ हातमा कमण्डल, धनुष, बाण, कमलको फूलले भरिएको भाँडो, चक्र, गदा र माला र आठौं हातमा नामजपको माला छ। कुष्माण्डा माता सिंहमा सवार हुन्छिन्।

कुष्माण्डा माता मूल रूप हो, ब्रह्माण्डको मूल शक्ति हो। उनको सुस्त, हल्का हाँसोबाट अण्डा अर्थात् ब्रह्माण्डलाई जन्म दिने भएकाले उनको नाम कुष्माण्डा देवी राखिएको हो। जब ब्रह्माण्ड थिएन, चारैतिर अन्धकार थियो, तब यी देवीले आफ्नो ‘इशत’ हास्यले ब्रह्माण्डको सृष्टि गर्नुभएको थियो। तिनीहरू भन्दा पहिले ब्रह्माण्डको अस्तित्व थिएन। तिनीहरूको शरीरको चमक र चमक पनि सूर्यको जस्तै छ, तिनीहरूको चमकसँग तुलना गर्न सकिन्छ। अरू कुनै देवता वा देवीले उनीहरूको शक्ति र प्रभावसँग मेल खान सक्दैनन्। दश दिशाहरू तिनीहरूको तेज र प्रकाशले उज्यालो भइरहेका छन्। ब्रह्माण्डका सबै वस्तु र प्राणीहरूमा रहेको चमक नै तिनीहरूको छाया हो। उनका आठ हात छन्, त्यसैले उनलाई अष्टभुजादेवी पनि भनिन्छ। उनका सात हातले क्रमशः कमण्डलु, धनुष, बाण, कमलको फूल, अमृतले भरिएको भाँडो, चक्र र गदा धारण गर्छन्। आठौं हातमा माला छ जसले सबै उपलब्धि र धन दिन्छ र यसको वाहन सिंह हो।

कुष्माण्डा देवीको पूजामा कुमकुम, माउली, अक्षत, सुपारी, केसर र श्रृंगार आदि भक्तिपूर्वक अर्पण गर्नुहोस्। सेतो कद्दू वा कुम्रा भएमा मातारानीलाई अर्पण गर्नुहोस्, त्यसपछि दुर्गा चालिसा पठाउनुहोस् र अन्तमा घ्यूको दियो वा कपूरले माँ कुष्माण्डाको आरती गर्नुहोस्।

आरती पछि पुरै घरमा दीप देखाउनुहोस्, यसो गर्दा घरबाट नकारात्मकता हट्छ। अब आफ्नो परिवारको सुख, समृद्धि र संकटबाट रक्षाको लागि माता कुष्माण्डाको आशीर्वाद लिनुहोस्। अविवाहित युवतीले कुष्माण्डा देवीको पूजा गरेमा आफूले रोजेको बेहुला पाउँछन् भन्ने विश्वास छ। विवाहित महिलाहरूले असीमित सौभाग्य पाउँछन्। पूजाको समयमा कुष्माण्डा मातालाई हलवा, मीठो दही वा मालपुआ चढाउनुपर्छ र यो प्रसाद आफैले सेवन गरी ब्राह्मणहरूलाई पनि दान गर्नुपर्छ। कुष्माण्डा मातालाई रातो रङ मनपर्छ, त्यसैले पूजा गर्दा उनलाई रातो रंगका फूलहरू जस्तै हिबिस्कस, रातो गुलाब आदि चढाउन सकिन्छ, यसले देवीलाई प्रसन्न तुल्याउँछ।

देवी कुष्माण्डाले आफ्ना भक्तहरूलाई रोग, शोक र विनाशबाट मुक्त गरी जीवन, कीर्ति, बल र बुद्धि प्रदान गर्नुहुन्छ। संसारमा कीर्ति चाहनेले कुष्माण्डा माताको पूजा गर्नुपर्छ। देवीको कृपाले संसारमा कीर्ति प्राप्त हुनेछ।

देवीको प्रार्थना मन्त्र-

सुरासम्पूर्णकलशं रुधिराप्लुतमेव च।

दधाना हस्तपद्माभ्यां कूष्माण्डा शुभदास्तु मे॥

कुष्माण्डा देवीको बीज मन्त्र-

ऐं ह्री देव्यै नम: