नयाँ दिल्ली: आवास तथा शहरी मामिला मन्त्रालय (एमओएचयूए), भारत सरकारले २६-२७ सेप्टेम्बरमा ब्रिलियन्ट कन्भेन्सन सेन्टर, इन्दोर, मध्य प्रदेशमा इण्डिया स्मार्ट सिटिज कन्क्लेभ २०२३ आयोजना गरिरहेको छ। कन्क्लेभले ती सबै १०० स्मार्ट शहरहरूको सहभागिता देखिनेछ, जसले शहरी नवाचारमा अग्र पङ्क्तिमा रहँदै शहर विकासको अभ्यासमा एक आदर्श परिवर्तनको नेतृत्व गरिरहेका छन्। यो कार्यक्रम देशमा शहरी परिवर्तनको भविष्यका लागि मार्गचित्रलाई स्पष्ट गर्नमा सहयोग पुर्याउन मिशन अन्तर्गत गरिएका अनुकरणीय कार्यहरूलाई प्रदर्शित गर्नका लागि शहरहरूलाई एक मञ्च प्रदान गर्नेछ।

राष्ट्रपति, श्रीमती द्रौपदी मुर्मूले २७ सेप्टेम्बर, २०२३ मा इण्डिया स्मार्ट सिटी अवार्ड प्रतियोगिता (आईएसएसी) २०२२ को चौथो संस्करणका विजेताहरूलाई सम्मान गर्नेछिन्। आईएसएसीआयोजन २०१८ देखि भारत सरकारको आवास तथा शहरी मामिला मन्त्रालयको स्मार्ट सिटी मिशन अन्तर्गत गरिँदैछ। यो मिशन अन्तर्गत शुरु गरिएको महत्त्वपूर्ण गतिविधिहरू मध्ये एक हो, जहाँ अनुकरणीय प्रदर्शनलाई पुरस्कृत गरिने, सहकर्मी-साथीहरूबाट सिक्न सक्षम गर्ने अनि सर्वोत्तम अभ्यासहरूको प्रसार गर्नका लागि अग्रणी शहर रणनीति, परियोजना र विचारहरूलाई दिइनेछ।कन्क्लेभमा विभिन्न गणमान्य व्यक्तिहरूले  पनि भाग लिनेछन्, जसमा मङ्गुभाइ सी. पटेल, राज्यपाल, मध्य प्रदेश, हरदीप सिंह पुरी, मन्त्री, एमओएचयूए, शिवराज सिंह चौहान, मुख्यमन्त्री, मध्य प्रदेश, भूपेन्द्र यादव, केन्द्रीय श्रम तथा रोजगार, पर्यावरण, वन तथा जलवायु परिवर्तन मन्त्री, अश्विनी वैष्णव, इलेक्ट्रोनिक्स र सूचना प्रविधि, सञ्चार, रेलवे मन्त्री, कौशल किशोर, राज्यमन्त्री, एमओएचयूए र भूपेन्द्र सिंह, शहरी विकास मन्त्री, मध्य प्रदेश रहनेछन्।

यस अतिरिक्त, मध्य प्रदेश सरकारका वरिष्ठ अधिकारीहरू, सबै १०० स्मार्ट शहरका मेयर र आयुक्त, स्मार्ट सिटी मिशनसित जोड़िएका उद्योग साझेदार, शिक्षाविद् र नागरिक समाज सङ्गठनहरू पनि सहभागी हुनेछन्।

उक्त कार्यक्रमलाई दुई दिवसीय कार्यक्रमको रूपमा प्रस्तावित गरिएको छ: २६ र २७ सेप्टेम्बर, २०२३। कार्यक्रमको विस्तृत एजेण्डा अनुलग्नक ए मा प्रदान गरिएको छ। कन्क्लेभको पहिलो दिनमा आईएसएसी २०२२ अनि सिटी अन्तर्गत पुरस्कार-विजेता परियोजना र शहरहरू प्रदर्शन गर्ने प्रदर्शनीको उद्घाटन हुनेछ। इन्दौर र उज्जैनमा स्मार्ट सिटी मिशन अन्तर्गत लागू गरिएका प्रतिष्ठित परियोजनाहरूको लागि स्मार्ट शहर र साइट भ्रमणहरूका मुख्य कार्यकारी अधिकारीहरू (सीईओ) सँगको संवाद हुनेछ। दोस्रो दिन मुख्य अतिथिद्वारा आईएसएसी २०२२ पुरस्कार वितरणमा ध्यान केन्द्रित हुनेछ, जहाँ ५ राज्य/केन्द्र शासित प्रदेश र ३१ अद्वितीय शहर र ७ भागीदार संस्थाहरूलाई पुरस्कारले सम्मानित गरिनेछ। आईएसएसी अवार्डका कुल ६६ विजेताहरू छन्, जसको विस्तृत सूची अनुलग्नक बी मा प्रदान गरिएको छ। यस अतिरिक्त, स्मार्ट सिटिज मिशनले चार रिपोर्ट जारी गर्नेछ, जस्तै, जस्तै आईएसएसी २०२२ पुरस्कार संग्रह, यूएन हेबिटेटद्वारा रिपोर्ट: स्मार्ट सिटिज मिशन -कन्क्लेभको अवधिमा दिगो विकास लक्ष्यहरूको स्थानीयकरण, एससीएमका न्यूजलेटरहरूको संग्रह र आईएसएसी २०२३ पुरस्कार पुस्तिका लन्च गरिछ। पुरस्कार वितरण र लन्चपछि पुरस्कार विजेता स्मार्ट सिटीका मुख्य कार्यकारी अधिकृत (सीईओ) ले आफ्ना अनुभव र शिक्षा साझा गर्नेछन्। साँस्कृतिक कार्यक्रमको साथ यस दिनको कार्यक्रम समाप्त हुनेछ।

स्मार्ट सिटी मिशनको संक्षिप्त सिंहावलोकन

२५ जून २०१५ मा लन्च गरिएको स्मार्ट सिटी मिशनको उद्देश्य ‘स्मार्ट समाधान’ को माध्यमबाट आफ्ना नागरिकका लागि मुख्य पूर्वाधार ढाँचा, स्वच्छ तथा दिगो वातावरण अनि जीवनको सभ्य गुणवत्ता प्रदान गर्नु हो। यो एक परिवर्तनकारी मिशन हो, जसको उद्देश्य देशमा शहरी विकासको अभ्यासमा एक प्रतिमान परिवर्तन ल्याउनु हो। मिति सम्म, १.१ लाख करोड रुपियाँभन्दा बढी मूल्यका ६,००० + परियोजनाहरू पूरा भइसकेका छन् र बाँकी परियोजनाहरू ३० जून २०२४ सम्म पूरा हुनेछन्। मिशनमा हासिल गरिएको सबैभन्दा उल्लेखनीय कोसेढुङ्गा भनेको एकीकृत कमाण्ड एण्ड कन्ट्रोल सेन्टर (आईसीसीसी) हो, जुन सबै १०० स्मार्ट सिटीहरूमा सञ्चालनमा छ। यी आईसीसीसीले शहरी व्यवस्थापनका लागि प्रविधि प्रयोग गरी शहरी सञ्चालनका लागि मस्तिष्क र तन्त्रिका तन्त्रको रूपमा काम गर्छ। शहरी सेवाहरूले अपराध ट्र्याकिङ, नागरिकको सुरक्षा र देखरेख, यातायात व्यवस्थापन, फोहोर अपशिष्ट व्यवस्थापन, खानेपानी आपूर्ति, आपदा व्यवस्थापन आदि जस्ता विविध क्षेत्रमा उल्लेखनीय सुधार गरेको छ।

१०० स्मार्ट सिटीहरूले गतिशीलता, ऊर्जा, पानी, सरसफाइ, ठोस फोहोर व्यवस्थापन, जीवन्त सार्वजनिक स्थान, सामाजिक बुनियादी ढाँचा, स्मार्ट प्रशासन आदि सम्बन्धी विभिन्न क्षेत्रमा परियोजनाहरू शुरु गरेका छन्। उदाहरणका लागि, स्मार्ट गतिशीलतामा, २४,२६५ करोड रुपियाँका १,१९२ परियोजनाहरू पूरा भएका छन् र १६,९०५ करोड रुपियाँका अन्य ४९४ परियोजनाहरू जारी छन्। स्मार्ट इनर्जीमा ५७३ परियोजना सम्पन्न भएका छन् भने ९४ वटा चलिरहेका छन्। खानेपानी, सरसफाइ तथा स्वच्छता (वाश) मा ३४,७५१ करोड रुपियाँका १,१६२ भन्दा बढी परियोजना सम्पन्न भइसकेका छन् भने १८,७१६ करोड रुपियाँका ३३३ परियोजनाहरू चलिरहेका छन्। १०० स्मार्ट सिटीहरूले पहिले नै ६,४०३ करोड रुपियाँका १,०६३ भन्दा बढी सार्वजनिक स्थानहरू विकास गरिसकेका छन् र ५,४७० करोड रुपियाँका अन्य २६० परियोजनाहरू जारी छन्। यसबाहेक, ८,२२८ करोड रुपियाँका १८० सार्वजनिक निजी साझेदारी (पीपीपी) परियोजनाहरू सम्पन्न भइसकेका छन् र अन्य २७ कार्य जारी छन्। बजार पुनर्विकास र स्टार्ट-अप इन्क्युबेशन सेन्टर जस्ता आर्थिक पूर्वाधारसँग सम्बन्धित ६५२ आयोजना सम्पन्न भइसकेका छन् भने अन्य २६७ आयोजना चलिरहेका छन्। सामाजिक बुनियादी ढाँचा (स्वास्थ्य, शिक्षा, आवास आदि) क्षेत्रमा ६७९ परियोजना सम्पन्न भएका छन् भने १५३ संचालनमा रहेका छन्।

आईएसएसी पुरस्कारहरूको सिंहावलोकन

विगतमा, आईएसएसीले २०१८, २०१९ र २०२० मा तीन संस्करण देखेको छ। आईएसएसीले १०० वटा स्मार्ट शहरहरूमा दिगो विकासलाई प्रवर्द्धन गर्ने, साथै समावेशी, समतामूलक, सुरक्षित, स्वस्थ र सहयोगी शहरहरूलाई उत्प्रेरित गर्ने शहर, परियोजना र नवीन विचारहरूलाई मान्यता दिन्छ र पुरस्कृत गर्दछ, जसले गर्दा सबैका लागि जीवनको गुणवत्ता बढ़िरहेको छ। आईएसएसीको चौथो संस्करण अप्रेल २०२२ मा सुरतमा ‘स्मार्ट सिटिज-स्मार्ट अर्बनाइजेशन’ कार्यक्रमको अवसरमा शुरु गरिएको थियो। आईएसएसी २०२२ पुरस्कारमा दुई चरणको पेस गर्ने प्रक्रिया थियो, जसमा ‘योग्यता चरण’ सामेल थियो, जसमा शहरको कार्यसम्पादनको समग्र मूल्याङ्कन सामेल थियो र ‘प्रस्ताव चरण’ जसमा स्मार्ट सिटीहरूलाई निम्न छः पुरस्कार श्रेणीको लागि आफ्नो नामाङ्कन पेश गर्नुपर्ने आवश्यक थियो:

• परियोजना पुरस्कार: १० अलग – अलग विषयवस्तु,
• नवाचार पुरस्कार: २ अलग अलग विषयवस्तु,
• सिटी पुरस्कार: २ विषयवस्तु : राष्ट्रिय र क्षेत्रीय
• राज्य पुरस्कार,
• यूटी पुरस्कार, र
• साझेदार पुरस्कार, ३ अलग अलग विषयवस्तु

आईएसएसी २०२२ को लागि ८० योग्य स्मार्ट सिटीहरूबाट कुल ८४५ नामांकनहरू प्राप्त भएका थिए। यी प्रविष्टिहरूको मूल्याङ्कन ५ चरणमा गरिएको थियो। पहिलो चरणमा ८४५ वटा प्रस्तावको प्रि-स्क्रिनिङ गरिएको थियो। ५०% (४२३ प्रस्ताव) अर्को चरणमा सारियो। दोस्रो चरणमा, प्रत्येक पुरस्कार श्रेणीको लागि शीर्ष १२ प्रस्तावको पहिचान नेशनल इन्स्टिच्युट अफ् अर्बन अफेयर्स (एनआईयूए)को निर्णायक मण्डलद्वारा गरिएको थियो। तेस्रो चरणमा, प्रत्येक प्रस्ताव प्रस्तावकले विषय विशेषज्ञहरूको एक प्यानल समक्ष प्रस्तुति दिए, जसमा शीर्ष ६ प्रस्तावको चयन गरियो। अन्तमा चौथो चरणमा शीर्ष ६ प्रस्तावले एमओएचयूए निर्देशकहरूको नेतृत्वमा र विषय विशेषज्ञहरू सम्मिलित निर्णायक मण्डलमा विस्तृत प्रस्तुतीकरण गरे। यो चौथो चरणपछि स्मार्ट सिटी मिशनको शीर्ष समितिद्वारा प्रत्येक पुरस्कार श्रेणीका लागि शीर्ष ३ प्रस्तावको पहिचान गरिएको छ। पाँच पुरस्कार श्रेणीहरू अन्तर्गत प्राप्त कुल ८४५ आवेदनमध्ये ६६ अन्तिम विजेताहरूको पहिचान गरिएको छ- परियोजना पुरस्कारमा ३५, नवाचार पुरस्कारमा ६, राष्ट्रिय / क्षेत्रीय शहर पुरस्कारमा १३, राज्य / केन्द्र शासित प्रदेश पुरस्कारमा ५ र साझेदार पुरस्कार श्रेणीहरूमा 7 वटा रहेका छन्। 66 विजेताहरूको अन्तिम सूची अनुलग्नक १ मा उपलब्ध छ। –पीआईबी