नयाँ दिल्ली: पछिल्ला केही दशकहरूमा शिशु मृत्युदरमा कमी आएको छ। यद्यपि, आधिकारिक तथ्याङ्कअनुसार भारतमा प्रत्येक ३६ शिशुमध्ये एकको जीवनको पहिलो वर्षमै मृत्यु हुन्छ। शिशु मृत्यु दर (आईएमआर) लाई देश वा क्षेत्रको समग्र स्वास्थ्य परिदृश्यको कच्चा सूचकको रूपमा व्यापक रूपमा स्वीकार गरिन्छ। आईएमआर भनेको दिइएको अवधिमा एक वर्ष मुनिका शिशुहरूको प्रति १००० जीवित जन्ममा मृत्यु हुने संख्या हो। भारतको रजिष्ट्रार जनरलद्वारा जारी गरिएको नयाँ तथ्याङ्कअनुसार, आईएमआर को हालको स्तर (२०२० को लागि प्रति हजार जीवित जन्ममा २८ मृत्यु) सन् १९७१ (प्रति हजार जन्ममा १२९ मृत्यु) को एक चौथाई भन्दा कम छ। तथ्याङ्कअनुसार विगत १० वर्षमा आईएमआरमा करिब ३६ प्रतिशतले गिरावट आएको छ। पछिल्लो दशकमा अखिल भारतीय स्तरको आईएमआर ४४ बाट २८ मा आयो। ग्रामीण क्षेत्रमा ४८ बाट ३१ र शहरी क्षेत्रमा २९ बाट १९ मा झरेको छ। यसले क्रमशः ३५ प्रतिशत र ३४ प्रतिशतको दशकीय गिरावट देखाउँछ।

यद्यपि, बुलेटिनले ‘विगत दशकहरूमा आईएमआरमा आएको गिरावटको बाबजुद पनि राष्ट्रिय (ग्रामीण-शहरी) प्रत्येक ३६ शिशुमध्ये एकजनाको आफ्नो जीवनको पहिलो वर्षमै मृत्यु हुने’ उल्लेख गरेको छ। २०२० मा, अधिकतम आईएमआर मध्य प्रदेश (४३) र न्यूनतम मिजोरम (३) को लागि रेकर्ड गरिएको थियो। पछिल्लो पाँच दशकमा अखिल भारतीय स्तरमा जन्मदरमा गिरावट आएको छ। सन् १९७१ मा जन्मदर ३६.९ प्रतिशत थियो, जुन २०२० मा १९.५ प्रतिशतमा झरेको छ। ग्रामीण–शहरीको खाडल पनि वर्षौंदेखि संकुचित भएको छ। तर, विगत पाँच दशकमा शहरी क्षेत्रको तुलनामा ग्रामीण क्षेत्रमा जन्मदर उच्च रहेको छ। गत दशकमा जन्मदर लगभग ११ प्रतिशतले घटेको छ (२०११ मा २१.८ प्रतिशतबाट २०२० मा १९.५ प्रतिशतमा)। ग्रामीण क्षेत्रमा यस्तै गिरावट २३.३ प्रतिशतदेखि २१.१ प्रतिशत (लगभग ९ प्रतिशतले घटेको) र सहरी क्षेत्रमा १७.६ प्रतिशतदेखि १७.६ प्रतिशतसम्म रहेको छ।