लंकामा भगवान राम र रावणको बीचमा भएको भयानक युद्धमा एकातिर रावणको सेना बलवान मानिसहरूले भरिएको थियो, जसलाई धेरै शक्तिशाली मानिन्छ। अर्कोतर्फ, रामको सेना थियो जसले सायद यसअघि यस्तो युद्ध लडेको थिएन। वास्तवमा यो रामको सेना हतारमा बनाइएको थियो। यो बनार सिपाहीहरूको सेना थियो। रावणले पहिला यो सेनाको खिल्ली उडाएको थियो। त्यसपछि रामको बनार सेनाबाट शत्रुको पसिना छुट्यो। श्रीरामले यो युद्ध जिते। तर यो शानदार विजय पछि बानर सेना  के भयो, कसैलाई थाहा छैन।

जब भगवान राम युद्ध गर्न लंका पुगे। जब उनले रावणको शक्तिशाली सेनासँग युद्ध शुरु गरे, उनको सेनामा बानर मात्र थियो। यो सेना मुख्यतः राम र लक्ष्मणद्वारा शुरू गरिएको थियो। युद्ध जितेर कहाँ गयो यो विशाल सेना? वाल्मीकि रामायणका अनुसार श्रीराम र रावणबीचको युद्धमा बनार सेनाको महत्वपूर्ण भूमिका थियो, श्रीरामले युद्ध कहिले जित्यो भन्ने प्रश्न हो। यसपछि अयोध्या आएपछि बनार सेनालाई के भयो? यो बानर सेनाको नेतृत्व गर्ने त्यस समयका महान् योद्धा सुग्रीव र अंगदलाई के भयो? रामायणको उत्तरकाण्डमा उल्लेख छ, सुग्रीव लंकाबाट फर्केपछि भगवान श्रीरामले उनलाई किष्किंधको राजा बनाए। बालीको छोरा अंगद युवराज बने। यी दुईले त्यहाँ धेरै वर्ष शासन गरे। श्रीराम-रावण युद्धमा योगदान गर्ने बानर सेना वर्षौंसम्म सुग्रीवसँग रह्यो। तर, यसपछि उनले ठूलो लडाइँ लडेका छन्।

यस बानर सेनामा महत्वपूर्ण पदमा रहेका सबै व्यक्तिहरूले निश्चित रूपमा किष्किन्धामा महत्त्वपूर्ण जिम्मेवारीहरू निभाएका थिए। बानर सेनामा महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउने नल-नीलले सुग्रीवको राज्यमा धेरै वर्षसम्म मन्त्रीको पद सम्हालेका थिए भने राजकुमार अंगद र सुग्रीवले मिलेर किष्किन्ध राज्यको विस्तार गरेका थिए। यो उल्लेखनीय छ, किष्किन्धा आज पनि अवस्थित छ। किष्किन्धा कर्नाटकको तुंगभद्रा नदीको किनारमा छ। यो बेल्लारी जिल्लामा पर्छ र विश्व प्रसिद्ध हम्पीको ठीक छेउमा छ। प्राकृतिक सौन्दर्य वरिपरि छरिएको छ। आज पनि किष्किन्धा वरपर यस्ता धेरै गुफा र ठाउँहरू छन्, जहाँ राम र लक्ष्मण बस्थे। किष्किन्धामा बानरको राज्य रहेको गुफाहरू पनि छन्। यी गुफा भित्र बस्ने ठाउँ प्रशस्त छ।

किष्किन्धा वरपरको ठूलो क्षेत्रफलमा फैलिएको घना जंगल छ, जसलाई दण्डक वन वा दंडकारण्य वन भनिन्छ। यहाँ बसोबास गर्ने जनजातिलाई वानर भनिन्थ्यो, जसको अर्थ जंगलमा बस्ने मानिस हो। रामायणमा किष्किन्धा नजिकै उल्लेख गरिएको ऋष्यामूक पर्वत अहिले पनि सोही नामको तुङ्गभद्रा नदीको किनारमा अवस्थित छ। यहाँ हनुमानजीका गुरु मातंग ऋषिको आश्रम थियो। सीतालाई रावणले कैद गरेर लंकामा राखेको पुष्टि भएपछि श्रीरामले हनुमान र सुग्रीवको सहयोगमा हतार हतार बानर सेना बनाए। लङ्का तर्फ लागे। तमिलनाडुको एक लामो तटरेखा छ, जुन लगभग एक हजार किलोमिटरसम्म फैलिएको छ। कोडिकराई समुद्र तट वेलंकनीको दक्षिणमा अवस्थित छ, पूर्वमा बंगालको खाडी र दक्षिणमा पलक्कड स्ट्रेटले घेरिएको छ। यहाँ श्रीरामको सेनाले छाउनी हाले। श्रीरामले कोडिकराईमा आफ्नो सेना जम्मा गरी परामर्श गरे।

अघिल्लो ठाउँबाट समुन्द्र पार गर्न गाह्रो भएकोले त्यही बानर सेना फेरि रामेश्वर तर्फ लागे। श्रीरामले रामेश्वरमभन्दा अगाडि समुद्रमा एउटा ठाउँ भेट्टाए जहाँबाट सजिलै श्रीलंका पुग्न सकिन्छ। यसपछि विश्वकर्माका छोराहरू नला र नीलको सहयोगमा बानरहरूले पुल निर्माण गर्न थाले। बानर सेनामा बानरका विभिन्न समूह थिए। प्रत्येक समूहको एक कमाण्डर थियो। जसलाई युथापति भनिन्थ्यो। युवा भनेको बथान हो। सुग्रीवले नै लंका आक्रमण गर्न बानर र रिक्षाको सेनाको व्यवस्था गरेका थिए। यो बानर सेना जम्मा भएको बताइएको छ। यो संख्या करिब एक लाख थियो। यो सेना रामको कुशल व्यवस्थापन र संगठनको परिणाम थियो। विशाल बानर सेना किष्किन्धा, कोल, भील, भालु र वनवासीहरू जस्ता साना राज्यहरूको सानो सेना र संगठनहरूको संयुक्त रूप थियो। लंका विजयपछि यो विशाल बानर सेना फेरि आआफ्नो राज्यको अधीनमा भएको विश्वास गरिन्छ। किनभने राज्याभिषेकपछि अयोध्याको राज्यसभामा रामले लंका, किष्किन्धा आदि राज्यहरूलाई अयोध्यामा वशमा राख्ने प्रस्तावलाई अस्वीकार गरेका थिए। यो बानर सेना पनि रामको राज्याभिषेकको लागि अयोध्या आएर फर्कियो।